Period 2011 – 2020. godina bio je prepun izazova koji su spore demografske tokove uzdrmali. Uticaj svetske ekonomske krize, ratnih sukoba, pandemije bio je izuzetan na populacionu dinamiku širom sveta, posebno u Evropi. Kroz analizu osnovnih demografskih pokazatelja rađanja, umiranja, migracija, kao i starosne strukture i promena u ukupnom broju stanovnika, 
dat je bilans stanja u velikom broju evropskih država i Srbije. Fertilitet nastavlja da opada u najvećem broju zemalja. Pozitivan trend jedino imaju istočnoevropske države, dok su najniže vrednosti kod zemalja južnog dela Evrope. Srbija pripada manjoj grupi država koje su beležile skromno povećanje. Trend produžavanja očekivanog trajanja života u Evropi naglo se zaustavlja u godini pandemije (2020) i vraća na nivo iz 2013. godine. Situacija u Srbiji je bila još nepovoljnija od evropskog proseka. Migranska kriza u Evropi, počev od 2015. godine, doživljava kulminaciju sa prilivima stanovništva na godišnjem nivou između 2,4 i 2,7 miliona migranata. Nemačka, Španija, Francuska i Italija beleže najveće prilive. Polovinu migranata čine mlađi od 30 godina. U Srbiji trend emigracije je nastavljen, a u zavisnosti od procena, negativan godišnji migracioni saldo iznosi od 15 do 20 hiljada stanovništva. Demografsko starenje stanovništva se nastavlja u najvećem broju evropskih država. Stanovništvo Srbije već dugi niz godina spada u demografski najstarije u Evropi i svetu, a proces je u periodu 2011 – 2020, u poređenju sa drugim evropskim državama, umerenog intenziteta. Polovina analiziranih država Evrope ima negativan prirodni priraštaj, što će kod mnogih u narednom periodu predstavljati uvod u depopulaciju. Prognoza za Srbiju je da će naredni popis pokazati da se broj stanovnika Srbije smanjio na nivo od pre 60 godina.

UVOD

Druga decenija 21. veka je bila prepuna izazova na globalnom planu. Društva su se suočavala sa ekonomskim krizama, ratnim stanjima, terorizmom, pandemijama, a sve je to uticalo i na populacionu dinamiku. Tako su se značajno intenzivirale migracije, morbiditet i mortalitet stanovništva je dosta porastao, a nivo rađanja nikada nije bio niži. Trend usporavanja rasta svetske populacije je nastavljen i čak intenziviran. Najneposredniji uzrok usporavanja rasta svetskog stanovništva je smanjenje stopa rađanja. Stopa ukupnog fertiliteta (SUF) je, prema procenama, u poslednjih pola veka smanjena sa 5,1 deteta po ženi, na 2,4 deteta po ženi (UN, 2020). Realno je očekivati da u skorijoj budućnosti vrednosti SUF-a padnu ispod 2,1deteta po ženi (prag zamene generacije), što je početak procesa smanjenja globalne populacije.

Od 2011. pa nadalje, počinju sukobi na severu Afrike i Bliskom Istoku tzv. Arapsko proleće, što destabilizuje čitav region u susedstvu Evrope. Neizvesne političke tranzicije i nasilni sukobi koji su se rasplamsali u Siriji i Libiji rezultirali su povećanom poroznošću granica i velikim brojem izbeglica. Evropa je postala meta mešovitih migratornih tokova neviđenih razmera. Vrhunac je dostignut 2015. godine, kada je više od milion migranata, tražilaca azila i izbeglica neregularno stiglo u Evropsku uniju (EU) preko Sredozemnog mora i Balkanskog poluostrva (Raineri, Strazzari, 2021). Migracije u protekloj deceniji su podsticane i zbog terorizma i uspona tzv. Islamske Države na prostoru Iraka i Sirije, sukoba u Avganistanu, mnoštva manjih konflikta i autoritarnih režima. Može se slobodno reći da su sukobi i terorizam osnovne karakteristike druge decenije 21. veka.

Ništa čovečanstvo tako uporno ne prati u njegovom razvoju kao što su zarazne bolesti, a širenje virusa između životinja i ljudi ima dugu istoriju počev od prvih pripitomljavanja životinja, pa sve do savremenog doba. Procene su da smrtnost usled zaraznih i infektivnih oboljenja u prošlosti daleko nadmašuje onu nastalu od prirodnih nepogoda ili ratova (Glezen 1996). Tri svetske (pandemije) epidemije gripa dogodile su se u 20. veku: 1918, 1957. i 1968. godine i sve su trajale oko tri godine (Kilbourne 2006). Pojava virusa koji je nov za ljudsku populaciju uslovila je nastanak epidemije početkom 2020. godine, koja se ubrzo pretvorila u pandemiju sa ozbiljnim zdravstvenim posledicama po stanovništvo širom sveta. Na pandemiju izazvanu virusom SARS-CoV-2 treba gledati kao na veliku zdravstvenu opasnost po stanovništvo, jer je tokom 2020. godine prijavljeno gotovo 2 miliona smrtnih slučajeva sa dijagnozom KOVID-19, dok nedavne procene Svetske zdravstvene organizacije ukazuju na prekomernu smrtnosti u tom periodu od najmanje 3 miliona (WHO, 2021). Smrtnost od KOVID-a 19 u narednom periodu bi mogla da prestigne ukupan mortalitet od svih zaraznih oboljenja u poslednjih nekoliko decenija (Goldstein, Lee, 2020) i da ostavi posledice po zdravlje stanovništva kakve do sada nisu zabeležene.

Cilj rada je analiza osnovnih demografskih trendova u Evropi i Srbiji u periodu 2011 – 2020. godina, a sve u svetlu velikih izazova u protekloj deceniji. Istraživanje podrazumeva prikupljanje i obradu podataka o rođenjima, umiranjima, emigraciji i imigraciji, a kroz pokazatelje prirodnog i migratornog kretanja stanovništva, logično se nameće i sagledavanje starosne strukture i ukupne promene broja stanovnika. Za potrebe istraživanja korišćeni su podaci koje agregira Evropska statistička agencija kroz upite koje šalje državama članicama Evropske unije (EU), ali i zemljama kandidatima za puno članstvo. Detaljnija analiza stanja u Srbiji podrazumevala je da se pored podataka vitalne statistike koriste i podaci popisne statistike. Potrebne podatke za Srbiju priprema Republički zavod za statistiku Srbije (RZS) i oni su dostupni na zvaničnom sajtu RZS-a (https://www.stat.gov.rs). Analiza podataka na teritoriji Srbije ograničiće se na područje centralne Srbije i Vojvodine. Podaci za AP Kosovo i Metohija neće biti analizirani zbog nepouzdanosti i nedostupnosti.

FERTILITET

Značajne promene u trendovima rađanja uspostavljene su tokom prethodnih 10 godina. Nastavlja se pad živorođenja, ali dolazi i do promena u rangiranju država sa tradicionalno najvišim vrednostima u Evropi. Intenziviraju se promene u starosnom modelu fertiliteta, a rađanja migranata sve više učestvuju u ukupnom fertilitetu evropskih zemalja. Pojedine države ulaze u zonu ekstremno niskih stopa rađanja (ispod 1,3 deteta po ženi). Pandemija KOVID-19 nije imala uticaj na intenzitet rađanja u Evropi tokom 2020. Posledice na zdravlje stanovnika u epidemijskom obimu počele su da se javljaju pred kraj marta 2020. tako da devet meseci pandemije u toj godini se poklapa sa neophodnim periodom od začeća do porođaja, pa odluka o roditeljstvu nije bila pod presijom epidemijskih prilika. Takođe, ne raspolaže se sa podacima o povećanju spontanih, namernih ili medicinski indikovanih prekida 
trudnoće usled pandemije (Sobotka et al., 2021).

Opšte smanjenje stopa fertiliteta uslovilo je da se u Evropi rađa oko 2,5 miliona manje dece nego što je to bio slučaj tokom 1960-ih. Podaci o broju dece po ženi u reproduktivnoj starosti 15-49 godina (stopa ukupnog fertiliteta – SUF) u Evropskoj uniji (EU) 2020. godine iznosi 1,50 deteta po ženi, što je nešto niže od vrednosti iz 2011. (1,54). Prvih deset zemalja imalo je prosek 1,92 deteta po ženi u 2011. godini, dok 2020. srednja vrednost iznosi 1,71 deteta po ženi. Stopa fertiliteta žena mlađih od 30 godina u EU je smanjena u posmatranom periodu, dok su stope fertiliteta žena starosti 30 i više godina porasle. Stopa fertiliteta kod starijih od 35 godina takođe raste. Najniža srednja starost pri rođenju prvog deteta (grafikon 1) može se naći kod žena u Bugarskoj (26,4 godine) i Rumuniji (27,1 godina), dok je najviša u Italiji (31,4 godine) i u Španiji (31,2 godine).

Stopa ukupnog fertiliteta i prosečna starost pri rođenju prvog deteta u odnosu na evropski prosek kod ovih pokazatelja, grupišu zemlje na četiri načina (grafikon 1). Ispod prosečne vrednosti SUF-a (1,5) ali sa prvorođenjima pre i posle 30-te godine života, kao i nadprosečne stope sa istom podelom po starosti majke. Tako posmatrano najbrojnija je grupa onih zemalja koje imaju relativno visok fertilitet u evropskim okvirima i mlađu starosnu strukturu prvorotki. Ipak, ovakva podela pokazuje da je moguće imati fertilitet iznad proseka i posle promena u starosnom modelu fertiliteta (primer su Švedska, Danska, Irska). Najnepovoljnije uslove ima skupina država predvođena Španijom i Italijom, jer se vreme prvorođenja pomerilo posle tridesete godine života, a vrednost rađanja je niska.

U periodu 2011 – 2020. malo je zemalja imalo trend rasta SUF-a, a u ovoj deceniji došlo je i do promena u rangiranju država. Tradicionalno najviše vrednosti u Evropi bile su na severu i zapadu kontinenta. Skandinavske zemlje uz Francusku, Irsku i Veliku Britaniju imale su najviše vrednosti 2011. godine, ali su sve tokom posmatrane decenije smanjile SUF. Francuska 
je jedina iz ove grupe država koja se i dalje nalazi u vrhu na osnovu ovog pokazatelja. Najveće smanjenje evidentirano je u Irskoj, Norveškoj i Finskoj. Na drugoj strani, države istočnog dela Evrope imaju trend porasta SUF-a, a posebno intenzivan porast je u Rumuniji i Češkoj, koje su sada među pet zemalja sa najvišim vrednostima u Evropi. Pre samo deset godina, Rumunija je bila na 24. mestu sa 1,47 deteta po ženi, dok je na osnovu poslednjih podataka na 2. mestu sa 1,80 deteta po ženi, odmah iza Francuske. Najveće apsolutno smanjenje SUF-a je zabeleženo u Finskoj (-0,46), Norveškoj i Irskoj (-0,40). Značajan pad vrednosti u desetogodišnjem periodu još imaju i Island, Velika Britanija ali i Albanija. Može se konstatovati da je najveće smanjenje SUF-a u posmatranom periodu kod zemalja Severne Evrope. Najveći porast imaju Mađarska (0,36), Rumunija (0,33) i Češka (0,28).

U 2020. godini, 64% dece rođene u Luksemburgu bilo je od majki rođenih u inostranstvu (grafikon 2). Na Kipru, Austriji, Malti i Belgiji oko jedne trećine dece rođeno je od majki rođenih u inostranstvu. Nasuprot tome, 98% živorođenih u 2020. u Bugarskoj i Slovačkoj rođeno je od domicilnih majki.

U Srbiji je 2020. godine zabeležen rekordno mali broj živorođenih (61.692), što nije posledica pandemije već redovnih okolnosti i trendova koji su uspostavljeni pre više decenija. Poslednjih godina stopa ukupnog fertiliteta iznosi tek oko 70% potrebnog za prirodno obnavljanje stanovništva. Nivo SUF-a je blizu evropskog proseka, a pozitivno je da se u poslednjih deset godina uspostavio blagi trend porasta ovog pokazatelja. Tako je Srbija među manjom grupom istočnoevropskih država koje jedine u Evropi beleže rast SUF-a u periodu 2011 – 2020. Promene su skromne i oko 4 puta manje od onih u Mađarskoj ili Rumuniji, ali su bar pozitivne. Odlaganje rađanja je sve izraženije, a poslednji popis iz 2011. godine evidentirao je oko 75 hiljada žena starosti 30-34 koje nisu do sada rađale, dok će u narednom popisu 2022. godine ta brojka biti i značajno veća. Na to ukazuju podaci vitalne statistike, gde se prosečna starost žene prilikom rođenja deteta konstantno povećava i krajem analizirano perioda iznosi oko 30 godina. Za 2020. godinu udeo žena bez dece je procenjen na 13,8%, sa jasnom tendencijom daljeg povećanja (Penev & Stanković, 2021). Odlaganjem rađanja skraćuje se reproduktivni period, a rađanja u kasnim tridesetim ili četrdesetim godinama mogu samo delimično da ispune očekivani i željeni broj dece.

MORTALITET

Broj umrlih u EU konstatno se povećava, kako raste i ukupan broj stanovnika, ali je poslednje godine analize došlo do naglog rasta smrtnosti. Tokom 2020. zabeleženo je oko milion više umrlih (5,2 miliona) nego 2011. godine, odnosno oko 500 hiljada više nego 2019. godine. Za razliku od fertiliteta, smrtnost stanovništva sveta, a naročito Evrope i Srbije je u znaku pandemije KOVID-19 krajem druge decenije 21. veka. Izračunavanje prekomerne smrtnosti nagoveštava da su posledice pandemije mnogo veće nego što mnoge države svojom statistikom prikazuju.

Sumarni pokazatelj specifičnih stopa smrtnosti po starosti, tj. očekivano trajanje života pri živorođenju se ukupno posmatrano od 2011. do 2019. u EU povećavalo iz godine u godinu, ukupno u ovom periodu za 1,5 godinu u muškoj populaciji (sa 77,0 na 78,5) i 0,9 u ženskoj (sa 83,1 na 84,0). Međutim ukoliko u posmatrani interval dodamo rezultate za 2020, po svemu vanrednu godinu, rast je izuzetno skroman (kod muškaraca 0,5, a kod žena svega 0,1 godina). Tako je smrtnost u 2020. vratila očekivano trajanje života pri živorođenju evropske populacije na nivo iz 2013. godine, odnosno smanjila za samo godinu dana za 1,0 godinu kod muškaraca i 0,8 godina kod žena. Rangiranje odabranih evropskih država prema očekivanom trajanju života pri živorođenju pokazuje da žene najduže žive u Francuskoj, Španiji i Švajcarskoj, u proseku preko 85 godina, a najkraće u Severnoj Makedoniji, Srbiji i Bugarskoj, ispod 78 godina (grafikon 3). Čini se da „magičnu” granicu od 80 godina u Evropi još nisu prešle samo žene na Balkanu. Muškarci u svim zemljama prosečno kraće žive od žena, a razlika iznosi od 10 (u Litvaniji) do 3 godine (na Islandu). Norveška, Island i Švajcarska, sa 81 ili više godina očekivanog trajanja života pri živorođenju prednjače kod muškaraca u Evropi. Znatno niže vrednosti od oko 70 godina su u Bugarskoj, Litvaniji, Rumuniji i Letoniji. Tako najdugovečnije žene u Evropi, stanovnice Francuske žive u proseku za 8,6 godina duže od stanovnica Severne Makedonije, a kod muškaraca Norvežane očekuje čak za 11,6 godina duži životni vek od Bugara.

Specifične stope smrtnosti su u Srbiji od 2 do čak 3 puta više nego kod najrazvijenijih evropskih zemalja. Dobar primer su muškarci stari 45–74 godine koji imaju više stope smrtnosti nego što su imali njihovi vršnjaci iz Švedske pre 60 godina. Očekivano trajanje života pri živorođenju u Srbiji iznosi (2020. god.) 71,5 god. za muškarce i 77,4 god. za žene, što je u poređenju sa zemljama Severne i Zapadne Evrope, za 7–9 godina niže kod oba pola. Kada bi smrtnost odojčadi bila na nivou skandinavskih zemalja, oko 300 dece bi bilo više na godišnjem nivou u Srbiji.

Godina pandemije SARS-CoV-2 virusa uslovila je intenzivan rast opšte smrtnosti u Srbiji 2020. godine. U odnosu na prethodnu 2019. godinu mortalitet je viši za 15% ili za nešto više od 15 hiljada lica. Ukupan broj umrlih u 2020. iznosi 116.850 i to je najviše zabeležen broj umrlih od uspostavljanja redovne vitalne statistike u Srbiji (period 1950-2020). Opšta stopa smrtnosti iznosi 17 umrlih na 1.000 stanovnika, što je takođe najviša vrednost od sredine 20. veka. Muška populacija je posebno ugrožena u 2020. godini, a stopa smrtnosti je 18 umrlih na 1.000 stanovnika, što je duplo više od najniže prosečne stope tokom 1960-ih. Očekivano trajanje života pri živorođenju kod oba pola u 2020. godini iznosi 74,40 godina što je za 1,55 niže od predhodne godine. Takav nivo je poslednji put zabeležen pre deset godina (u periodu 2010-2011). Još značajnije je naglasiti da u poslednjih 70 godina nije zabeleženo takvo smanjenje. Posledice pandemije na smrtnost u 2020. godini u Srbiji vidljive su kako kod starih, tako i kod starijih sredovečnih muškaraca (Marinković, 2021).

MIGRACIJE

Godina 2015. ostaće upamćena kao godina u kojoj je neviđeni broj dolazaka izbeglica i migranata doveo do krize u EU. Od početka migranske krize, na godišnjem nivou, u zemlje EU uđe između 2,4 i 2,7 miliona migranata. Nemačka, Španija, Francuska i Italija beleže najveće prilive. Polovinu migranata čine mlađi od 30 godina. Uz velike napore evropskih država, podaci o migrantima su i dalje nedovoljno pouzdani, a procena obima emigracije i imigracije ostaje u mnogim zemljama nedostižan zadatak. Popis je u mnogim slučajevima jedino rešenje da se posrednim putem izračuna obim migracija i odredi vrednost migracionog salda. Naravno veliki nedostatak je što se popisi najčešće sprovode jednom u deset godina, pa su dugi intervali bez podataka o migrantima.

Jedan od načina da se stvori slika uticaja migranata na populaciju u zemljama prijema je procena udela stanovništva rođenog u inostranstvu u ukupnoj populaciji odabranih evropskih zemalja (grafikon 4). Vrednosti za 2020. godinu pokazuju da su najveći udeli u Luksemburgu gde je gotovo polovina stanovništva stranog porekla (48,7%). Četvrtina ukupnog stanovništva Švajcarske je rođena van te zemlje, dok oko petine stranaca imaju Malta, Kipar, Austrija i Švedska. Najmanji udeli su u Istočnoj Evropi, ispod 5% (Poljska, Bugarska, Rumunija, Slovačka).

Podaci o emigraciji za Srbiju nisu dostupni, a Republički zavod za statistiku do sada se nije bavio procenama migracionog salda. Populacioni fond Ujedinjenih nacija (UNFPA) i RZS prvi put su 2020. imali saradnju na temu spoljnih migracija u Srbiji, što je rezultiralo i prvim procenama. Procene migracionih tokova za period 2011-2018. u Srbiji pokazuju da je prosečan 
godišnji migracioni saldo negativan i da iznosi 11.862 lica. Procene su da je zemlju napustilo ukupno oko 226 hiljada, a da se uselilo oko 131 hiljada, što predstavlja ukupni migracioni saldo od oko -95 hiljada (RZS, 2020).

Procene za 2011 – 2018. i projekcije za 2019. i 2020. godinu (tabela 1) pokazuju da prosečan godišnji negativan migracioni saldo iznosi oko 14-15 hiljada, odnosno ukupno oko 140 hiljada više odseljenih nego doseljenih u posmatranom periodu (RZS, 2020). Određeni autori procenjuju godišnji obim migracionog salda na oko -20 hiljada (Nikitović, 2019) ili ukupni na – 170 hiljada za period 2011 – 2020. (Penev, 2021).

STARENJE

Evropsko stanovništvo je demografski najstarije na svetu. Proces starenja se u posmatranoj dekadi znatno ubrzao za određene zemlje. Ubedljivo najstariju populaciju u Evropi ima Italija, čija prosečna starost 2020. iznosi čak 47,2 godine (grafikon 5). Slede zemlje čija starost prelazi 45 godina, Nemačka, Portugalija i Grčka. Među deset najstarijih nalazi se i Srbija. Najm-
lađe stanovništvo imaju Island, Albanija i Kipar ispod 38 godina. Naročitu pažnju treba obratiti na intenzitet starenja među zemljama. U odnosu na 2011. godinu rezultati pokazuju da najbrže stari stanovništvo Albanije (povećana prosečna starost za 4,6 godina) i Španije (rast od 4 godine). Od 34 zemlje koje su u analizi samo su dve u ovom periodu „podmladile” stanovništvo (Švedska i Malta za 0,3 godine), sve ostale imaju prosečno starije populacije 2020. nego 2011. godine.

Stanovništvo u Srbiji stari umerenim intenzitetom, u odnosu na druge evropske zemlje, odnosno prosečna starost se 2020. u odnosu na 2011. povećala za 1,4 godine (sa 42,5 na 43,9). Starosna struktura je određena trendovima u prirodnom i migracionom kretanju stanovnika, ali povratno nasleđena starosna struktura je izuzetno važna determinanta populacione dinamike. Na osnovu zvaničnih procena RZS-a za 2020. godinu, udeo mladih (do 15 godina) iznosi 14,3%, što je najniže učešće za poslednjih 70 godina. Staro stanovništvo (65-79) i najstariji (80 ili više) imaju rekordno visoke udele 16,5% odnosno 4,7%. Vrednost indeksa starenja od 1,49, uz medijalnu starost od 44 godine, uz prethodno navedene pokazatelje demografske starosti, potvrđuju da je 2020. godine dostignuta najviša starost stanovništva do sada. Imajući u vidu starosnu strukturu emigranata iz Srbije, koja je u proseku znatno mlađa od ukupnog stanovništva, i da procene RZS-a ne uključuju spoljne migracije, može se sa pravom pretpostaviti da su svi gore navedeni pokazatelji realno još nepovoljniji.

PROMENA BROJA STANOVNIKA

Mnoge evropske zemlje su u poslednjih 4-5 godina ušle u zonu negativnog prirodnog priraštaja. Ukoliko zanemarimo pri analizi 2020. godinu, zbog značajnog uticaja na smrtnost stanovništva Evrope i samim tim na ukupan prirodni priraštaj, u periodu 2011 – 2019. godina imamo povećanje broja država sa više umrlih nego rođenih na godišnjem nivou. Promene ukupnog broja stanovnika mogu biti pozitivne (stanovništvo raste) ili negativne (stanovništvo se smanjuje – depopulacija), a određuju ih komponente kretanja, odnosno prirodni priraštaj i migracioni saldo (takođe i kod njih vrednosti mogu biti pozitivne i negativne). Situacija po evropskim zemljama je različita, pa tako negde imamo obe komponente pozitivne, tu se svakako stanovništvo uvećava, ali češće je jedna pozitivna, a druga negativna, pa u zavisnosti od njihovog odnosa možemo imati ili rast ili smanjenje populacije. Sigurno smanjenje broja stanovnika podrazumeva obe komponente negativne.

Podaci za 2019. godinu pokazuju da je prirodni priraštaj postao negativan u polovini analiziranih evropskih država (tabela 2). U odnosu na 2011. novih 6 zemalja se pridružilo grupi u kojoj se na godišnjem nivou prijavljuje više smrtnih slučajeva nego rođenja. Druga komponenta kretanja stanovništva za razliku od prve više varira na godišnjem nivou, pa su pojedine zemlje od emigracionih postale imigracione, ali i obrnuto. Veliki talas migranata od 2015. u određenim državama popravlja migracioni saldo, ali je pitanje do kada će se trend zadržati. Mnogo značajnije je da usled starenja stanovništva i dugog niza godina nedovoljnog rađanja, sve više država ulazi u negativan prirodni priraštaj, a taj trend će se zasigurno u narednom periodu intenzivirati. Na osnovu podataka za 2019. godinu u Evropi je 9 država sa totalnom depopulacijom (obe komponente negativne), a među njima je i Srbija.

Stvarni broj stanovnika Srbije znatno je manji od zvaničnih procena RZS-a, jer one ne uključuju spoljne migracije, čiji je saldo svake godine bio negativan. Koliko stanovnika Srbija može imati na narednom popisu (oktobar 2022)? Prethodno je analiziran prirodni priraštaj i migracioni saldo, a obe komponente su već dugi niz godina negativne. Na osnovu podataka vitalne statistike i procena autora, prirodni priraštaj u periodu od popisa 2011. do popisa 2022. mogao bi iznositi oko -500 hiljada. Očekivana vrednost migracionog salda je oko -200 hiljada, što upućuje na ukupni pad broja stanovnika od približno 700 hiljada. Tako se broj stanovnika u Srbiji 2022. procenjuje na 6,55 miliona, što je nivo iz popisa 1961. godine. Treba očekivati da populaciona veličina Srbije bude kao pre šest decenija, ali sa značajno različitom starosnom strukturom.

ZAKLJUČAK

Druga decenija 21. veka je vremenski interval u kojem su se nastavile mnoge demografske tendencije iz ranijeg perioda. Ključni događaji poput pandemije KOVID-19 ili migrantske krize počev od 2015. godine dodatno su uticale na populacije u mnogim evropskim državama, kao i Srbiji koja je već imala izrazito nepovoljna kretanja stanovništva. U proteklih deset godina 
nivo rađanja u Evropi je smanjen, a zemlje severnog i zapadnog dela kontinenta, koje su bile blizu nivoa proste reprodukcije (SUF=2,10 deteta po ženi), sada beleže znatno niže vrednosti. Pozitivan trend jedino imaju istočno-evropske države, dok najniže stope SUF-a imaju zemlje južnog dela Evrope. Srbija pripada manjoj grupi država koje su, istina skromno, ipak imale rast SUF-a.

Mortalitet, odnosno specifične stope smrtnosti po starosti su se svuda u Evropi smanjivale, što je uslovljavalo rast očekivanog trajanja života već nekoliko decenija, ipak u pojedinim evropskim zemljama u ovom periodu pozitivan trend se zaustavljao, a 2020. usled pandemije dolazi svuda do porasta smrtnosti. Očekivano trajanje života pri živorođenju naglo opada i vraća se na nivo iz 2013. godine. Situacija u Srbiji je bila još nepovoljnija od evropskog proseka. Stope smrtnosti se slabo smanjuju, a jaz između razvijenih evropskih zemalja i dalje je veliki. Bolest KOVID-19 je još više produbila tu razliku, dok se očekivano trajanje života u Srbiji vratilo na nivo 2010-2011. godine.

Migranska kriza u Evropi, počev od 2015. godine, doživljava kulminaciju sa prilivima stanovništva iz Azije i Afrike. Mnoge zemlje pojačavaju granične kontrole i uvode sve restriktivnije mere za ulazak u zemlju. Imigranti su mahom mlada populacija do 30 godina starosti što znatno utiče na podmlađivanje starosne strukture zemalja prijema i podiže reproduktivni 
potencijal. U isto vreme imigracija je složeno društveno političko pitanje, pa u određenim zemljama uprkos demografskom benefitu, postavlja se i pitanje opšte sigurnosti i nacionalnog indentiteta. Situacija u Srbiji je drugačija, a područje je i dalje više emigraciono, čime se svake godine gubi, u zavisnosti od procena, od 15 do 20 hiljada najvitalnijeg stanovništva.

Demografsko starenje stanovništva se nastavlja u najvećem broju evropskih država, uprkos pozitivnom migracionom saldu, jer su stope rađanja znatno ispod nivoa proste reprodukcije. Proces starenja naročito je odmakao u društvima negativnog prirodnog priraštaja i migracionog salda, ali i kod najdugovečnijih populacija. Tako starosna struktura postaje osnovna determinanta budućeg demografskog razvitka. Stanovništvo Srbije već dugi niz godina spada u demografski najstarije u Evropi i svetu, a proces je u periodu 2011 – 2020, u poređenju sa drugim evropskim državama, umerenog intenziteta.

Polovina analiziranih država Evrope ima negativan prirodni priraštaj, što će kod mnogih u narednom periodu predstavljati uvod u depopulaciju. Perspektiva Evrope je opadanje broja stanovnika, ali će tempo biti različit po državama. Srbija uz još osam evropskih zemalja ima izraženu depopulaciju, sa velikim odseljavanjem stanovništva i većim brojem umiranja nego rađanja na godišnjem nivou. Prognoza autora je da će naredni popis pokazati da se broj stanovnika Srbije smanjio na nivo od pre 60 godina i da se trend depopulacije nastavlja u narednom periodu.