UVOD

Nacionalizam i nacija su pojave koje se vezuju za kraj 18. i ceo 19. vek. Naime, smatra se da se ideje o naciji i nacionalnoj državi javljaju sa Francuskom buržoaskom revolucijom 1789. godine i da se šire sa Napoleonovim osvajanjima. Nema sumnje da je čitav 19. vek evropske, ali i svetske istorije bio obeležen nacionalnim pokretima i stvaranjem nacionalnih država – od ujedinjenja Italije 1871. godine pod vođstvom Kraljevine Pijemonta i nacionalnog pokreta Rizorđimento (Risorgimento) Đuzepea Garibaldija (Giuseppe Garibaldi), preko ujedinjenja Nemačke (Deutsche Wiedervereinigung) iste godine pod vođstvom Ota fon Bizmarka (Otto von Bismarck), pa sve do nastanka čitavog niza nezavisnih latinoameričkih nacionalnih država. Bez obzira da li govorimo o naciji kao etničkoj ili političkoj zajednici, ona je u tom periodu bila važan pokretački faktor društvenih i političkih procesa.

Od kraja Drugog svetskog rata do danas govori se i piše o globalizaciji kao procesu koji je suprostavljen nacionalizmu, nacionalnim pokretima i nacionalnoj državi, odnosno koji sa sobom nosi različite oblike političkih, ekonomskih, društvenih, pa čak i kulturnih i verskih integracija (poput ekumenizma) koje su nadnacionalne prirode. Smatralo se da stvaranje nadnacionalnih oblika integracije poput Evropske unije znači najpre slabljenje, a potom i uvod u nestanak nacionalnih država kakve poznajemo. Dešavanja nakon završetka Hladnog rata, upravo tokom perioda koji se označava kao tzv. turboglobalizacija (1990-e i početak 2000-ih), pokazala su da su nacionalizmi i ideje stvaranja nacionalnih država življe nego ikada. To smo videli ne samo na primeru raspada Sovjetskog Saveza, Čehoslovačke i Jugoslavije, već i u slučaju brojnih regiona i pokrajina u zemljama zapadnih demokratija koje su gajile i gaje i danas snažne ambicije da se transformišu u nacionalne države – Kvebek, Škotska, Katalonija, Baskija, Flandrija, Padanija i drugi. Upravo ovde dolazimo do drugog pojma koji obrađujemo u ovom istraživanju, a to je secesija, odnosno napor delova teritorija međunarodno priznatih zemalja da se od istih otcepe i formiraju sopstvene države. Često su takve ambicije bile motivisane upravo posebnim osećajem nacionalnog identiteta i želje da se isti afirmiše kroz izgradnju posebne nacionalne države. U tom smislu, možemo reći da su proces globalizacije u poslednjih tridesetak godina uporedo pratili i različiti nacionalizmi i secesionistički zahtevi. 

PRIMORDIJALISTIČKA TEORIJA NACIONALIZMA

Primordijalistička teorija nacionalizma grupne identitete posmatra kao nešto dato. Oni su nastali kao rezultat iracionalnih veza među članovima nekog kolektiva – bilo da je reč o krvnim, rasnim, jezičkim ili verskim vezama. Primordijalistički pristup vidi etničke veze kao prirodne, kao proizvod iskustva koje su prvo određene porodice, a kasnije grupe koje su one formirale akumulirale tokom vremena zajedničkog postojanja (Llobera, 1999: 1). Primordijalisti smatraju da je čovečanstvo prirodno podeljeno na nacije i snažno su suprostavljeni modernistima. Nacije su, sudeći po ovom stanovištu, primordijalno date grupe koje su samo evoluirale tokom ljudske istorije (Subotić, 2004: 181). Edvard Šils (Edward Shils) bio je prvi koji je naglasio da u okviru porodičnih veza postoji značajno kvalitetan odnos koji se jedino može označiti kao primordijalan. On je insistirao na tome da postoji neizreciva važnost krvne veze među članovima neke zajednice (Llobera, 1999: 1).

Entoni Smit (Anthony Smith) je, kao jedan od najpoznatijih teoretičara nacionalizma, posebnu pažnju posvetio primordijalističkoj teoriji. On smatra da sociobiologija predstavlja temelj ove teorije. Naime, prema sociobiološkom shvatanju, etničke grupe, rase i nacije jesu skup osoba koje su genetski, odnosno porodično povezane. Otuda, prema Smitu, Pjer van den Berge (Pierre Van Den Berghe), kao jedan od najznačajnijih sociobiologa, izvodi objašnjenje zbog čega je nepotizam uvek prisutna pojava u društvu (Smith, 1998:147). Na drugoj strani, postoje primordijalisti koji smatraju da je u osnovi nacije ili neke druge grupe zapravo kultura. Tu se, pre svega, misli na jezik, religiju i običaje kao ključne spone među članovima zajednice još od najstarijih vremena. Tu tezu je, sudeći po Smitu, zastupao Kliford Girc (Clifford Geertz) (Smith, 1998: 152). 

Kulturni primordijalizam je pod stalnom kritikom instrumentalista. Oni smatraju da su društvene kopče poput jezika, religije i običaja (predstavljene od strane kulturnih primordijalista kao suštinski važne) podložne promenama. Tako su mnogi ljudi od malih nogu bilingvalni, dok su mnoge religije kroz istoriju menjale svoju sadržinu i formu (Smith, 1998: 153-154). Kada je reč o kulturnom primordijalizmu, Entoni Smit smatra da ga ne treba nužno vezivati za etničku ili nacionalnu pripadnost, iako većina zastupnika ove teorije etničke i nacionalne veze vidi kao važne društvene kopče (Smith, 1998: 158). 

Gordana Uzelac slaže se sa ocenom da je za primordijaliste nacija ,,prirodan“ društveni fenomen koji je oduvek prisutan. Ono što je po njoj zajednička osobina svih teorija o nacionalizmu, pa i primordijalističke teorije, jeste potreba za utvrđivanjem jednog ili više konstitutivnih elemenata kao uslova za postojanje nacije (Uzelac, 2003: 129). 

Rodžers Brubejker (Rogers Brubaker) primordijalistima smatra one koji poreklo i emotivnu snagu nacionalnih spona pronalaze u pradavnim vremenima. On stoji pri tvrdnji da danas nema nijednog ozbiljnijeg naučnika koji zastupa stanovište prema kome su nacije primordijalni i nepromenjivi entiteti (Brubejker, 2003: 285).

Marija Žužek smatra da je primordijalizam bio jedini pristup za razumevanje nacije tokom 19. i prve polovine 20. veka. Primordijalističko shvatanje tesno je vezano sa nemačkom romantičarskom nacionalističkom ideologijom, gde je nacija shvaćena kao prirodna grupa nastala produženjem porodice, a kasnije i užih i širih srodničkih grupa (Žužek, 2016: 84). Primordijalističko etnocentrično shvatanje nacije kao iskonske tvorevine, smatra Žužekova, može proizvesti negativne posledice u društvu jer je podložno rasističkoj i nacionalističkoj instrumentalizaciji, te može poslužiti za ideološku legitimaciju političkim pokretima poput nacional-socijalističkog (Žužek, 2016: 84).

INSTRUMENTALISTIČKA TEORIJA NACIONALIZMA

Premda je instrumentalistička teorija više fokusirana na etničke grupe nego na nacije, njeni zaključci se često odnose i na sam koncept nacije. Prema instrumentalistima, etnički (ili nacionalni) identitet je fleksibilan i prilagodljiv. U skladu sa okolnostima, ne samo da se menjaju granice određenih zajednica, već i ono što čini njihov sadržaj. Pod uticajem političkih, 
socijalnih ili ekonomskih procesa dolazi do formiranja određenih etničkih, odnosno nacionalnih grupa. U tom pogledu, instrumentalisti etnicitet vide kao dinamičnu kategoriju (Llobera, 1999: 6).

Najznačajniji predstavnik instrumentalističke teorije je Fredrik Bart (Fredrik Barth). Bart razlikuje tzv. četiri nivoa etniciteta: mikro, srednji, makro i globalni nivo. Mikro nivo nastaje kao rezultat konteksta interakcije između više pojedinaca. Srednji nivo podrazumeva formiranje i mobilizaciju različitih grupa. Bart smatra da su ključni pojmovi na ovom nivou preduzetništvo i liderstvo. Makro nivo se stvara na državnom nivou, gde država kao institucionalizovana sila oblikuje etnicitete kroz školski sistem, medije i sl. Globalni nivo nastao je sa stvaranjem Ujedinjenih nacija i koncepta univerzalnih ljudskih prava i uneo je kvalitativno novu dimenziju u etnicitet (Llobera, 1999: 7).

U okviru instrumentalističke teorije posebno mesto zauzimaju teorije konkurencije i teorija racionalnog izbora. Prema teorijama konkurencije, etniciteti se formiraju kroz konkurentski odnos između različitih grupa koje žele da dođu do oskudnih resursa (status, posao, politička pozicija i sl.). Teorija racionalnog izbora smatra da su pojedinačne preferencije ključni činioci u oblikovanju etniciteta. Pojedinci se ponašaju na način na koji mogu maksimalizovati određene dobiti, a takvo ponašanje utiče i na njihovo buduće ponašanje (Llobera, 1999: 8).

Džon Armstrong (John Armstrong) smatra da su instrumentalističke teorije nacionalizma najpopularnije među anti-nacionalistima. On ih doživljava kao prilično redukcionističke, s obzirom da naciju posmatraju kao politički fenomen koji ne može preživeti ukoliko je beskoristan za grupe ili pojedince koji čine datu naciju. Tako sociološki instrumentalizam u svojoj marksističkoj varijanti naciju vidi kao okupiranu od strane vladajuće klase. Za marksiste, nacionalizam je ukorenjen u kapitalističkoj ekonomiji i interesima na kojima ona počiva. Slično tome, elitistički teoretičari smatraju da su elite te koje koriste i zloupotrebljavaju identitete masa kako bi ostvarile svoje interese (Armstrong, 2001: 148-150).

Danijele Konversi (Daniele Conversi) pod instrumentalizmom podrazumeva shvatanje etniciteta kao zavisne i spolja kontrolisane varijable. Njegova svrha jeste u postizanju tzv. sekularnih dobara. Radikalni instrumentalisti, navodi Konversi, smatraju da kategorija kao što je nacija objektivno ne postoji u stvarnosti. Instrumentalisti vide naciju kao proizvod elita, te da su je teorijski uobličili nemački romantičarski intelektualci. Elite su te koje imaju najviše koristi od nacije kao sredstva za manipulisanje nad masama od kojih one žele da budu striktno odvojene. Instrumentalisti kategorički odbacuju tvrdnju da su nacije unapred određene i fiksirane, kao i to da je reč o prirodnim entitetima. Nacionalizam vide kao sredstvo koje je politička praksa iznedrila i koje može biti izuzetno opasno u rukama beskrupuloznih lidera. Konversi smatra da instrumentalisti naciji pristupaju prilično materijalistički. Oni ne razmatraju mogućnost da neki ljudi u naciji vide nešto pozitivno i vredno samo po sebi, nešto čega su i oni sami deo i što je potrebno sačuvati (Conversi, 2006: 16-17). Očigledno je da su 
primordijalistička i instrumentalistička teorija dva krajnja pristupa razumevanju koncepta nacije i nacionalizma. 

Prema Vjeri Bačovoj (Viera Bačová), u zapadnom društvenom miljeu preovladava stav da su primordijalizam, etnička pripadnost i snažan etnički identitet pojedinaca romantična i iracionalna zaostavština prošlosti koja koči razvoj društva. Reč je, smatra Bačkova, o još jednom individualističkom vrednosnom sistemu koji je dominantan u zapadnoj kulturi i zapad-
nim zajednicama. Bačkova smatra da se ovakav pogled na etničku pripadnost ne može uopštavati na kulture i zajednice, jer tamo individualistički sistem vrednosti nije dominantan. Pojedinci koji žive u različitim zemljama i različitim kulturama stvaraju svoj skup verovanja i identifikuju se na različitim osnovama (Bačová, 1998: 41).

EKONOMSKA TEORIJA NACIONALIZMA

Ekonomska teorija nacionalizma smatra da se iza ideje o naciji krije ekonomski interes. Za nju nacionalna svest predstavlja jednu od tipičnih ,,lažnih svesti“. Ona odbacuje instrumentalistički pristup koji nacionalizam želi da svede na ideologiju vladajuće klase kojom ona ostvaruje ekonomsku, političku ili kulturnu dominaciju (Llobera, 1999: 11). Praktična dimenzija nacionalizma je posebno izražena u sferi ekonomskih odnosa. Etnička, odnosno nacionalna grupa nije samo mesto identitetske i simboličke interakcije, već i mesto ekonomske međuzavisnosti i ekonomskih uticaja (Nedeljković, 2011:907).

Ekonomska teorija nacionalizma nikako se ne sme mešati sa ekonomskim nacionalizmom. Ekonomski nacionalizam je skup praksi koje su usmerene na zaštitu nacionalne ekonomije od svetskog tržišta. On je svakako jedan od oblika nacionalizma koji je prisutan posebno u periodima ekonomske krize. Ekonomski nacionalizam rađa se krajem 19. veka, snažno se razvija tokom velike krize 1929, a svoj institucionalni oblik poprima nakon 1945. godine (Pryke, 2012: 281). 

Među ekonomskim teorijama nacionalizma treba spomenuti marksističku teoriju. Za marksiste, nacionalizam je moderni fenomen čija je pojava uzrokovana razvojem kapitalizma. Ipak, Karl Marks (Karl Marx) i Fridrih Engels (Friedrich Engels) su stvarali marksistički pogled na naciju i nacionalizam tokom 40-ih godina 19. veka, kada su međunacionalna rivalstva bila najznačajnija pojava u evropskoj političkoj areni. Važno je istaći da oni nisu ignorisali nacionalizam i nacije, nego su naprosto smatrali da oni moraju biti podređeni progresivnom toku istorije. Tako su, između ostalog, smatrali da neke nacije (koje su videli kao fosile prošlosti koji su kontrarevolucionarni) moraju biti žrtvovane u korist moćnijih nacionalnih država (Llobera, 1991: 11).

Ernest Gelner (Ernest Gellner) smatra da su koreni nacionalizma u novom industrijskom poretku. Gelner navodi da tokom perioda agrarnog društva ne možemo govoriti o postojanju nacionalizma i nacije. Period industrijalizacije omogućio je ubrzanu urbanizaciju, kretanje radne snage, uticaj globalne ekonomije na lokalne, kao i na demografsku eksploziju. Sve to je, sudeći po Gelneru, snažno uticalo na nastanak koncepta nacije kakav danas poznajemo (Llobera, 1999: 15-16). Ipak, treba napomenuti da je Gelnera svakako prikladnije uvrstiti među modernizacijske teoretičare nacionalizma. Sam Gelner je odbacivao optužbe da je ekonomski determinista, iako su ga kao takvog doživljavali vrsni poznavaoci nacionalizma poput Entoni Smita, Benedikta Andersona (Benedict Anderson) i Brendana OʼLirija (Brendan O’Leary) (Llobera, 1999: 16).

MODERNIZACIJSKA TEORIJA NACIONALIZMA

Modernizacijska teorija nacionalizam vidi kao proizvod prelaska iz tradicionalnog u moderno društvo. To znači da je nacionalizam nastao kao rezultat različitih političkih, socio-ekonomskih i kulturnih promena koje su označile ulazak u moderno doba. Ideološki koreni modernizacije leže u renesansi, prosvetiteljstvu i naučnoj revoluciji. Na polju ekonomije, 
ona nastaje sa industrijalizacijom i razvojem trgovine i tržišta. U političkom smislu, moderna nacionalna država je proizvod centralizacije, birokratizacije i suverenizma. Premda ove karakteristike prvenstveno važe za zapadno društvo, modernizacija se javlja i u nezapadnim društvima preko birokratizacije, sekularizacije, urbanizacije i širenja literature (Llobera, 
1999: 8). Ova teorija nije homogena i monolitna. U okviru modernizacijske teorije možemo razlikovati nekoliko različitih pravaca: teorije društvene komunikacije (Stejn Rokan (Stein Rokkan), Benedikt Anderson, Dankvort Rustov (Dankwart  A.  Rustow), Karl Dojč (Karl Deutsch); političko-ideološke (Majkl Man (Michael Mann), Entoni Gidens (Anthony Giddens), Pol Bras (Paul R. Brass) i ekonomske teorije nacionalizma. Ove poslednje se mogu podeliti na one inspirisane marksizmom (poput klasične, kolonijalne i razvojne) i one koje to nisu (Ernest Gelner) (Llobera, 1999: 9).

Ernest Gelner modernizaciju povezuje sa širenjem industrijalizacije. Kada je reč o nacionalizmu, Gelner kaže da je on posledica interakcije između države i moderne kulture tokom perioda modernosti (Conversi, 2006: 19). Tek sa prelaskom iz agrarnog u industrijsko društvo nastaju uslovi za formiranje nacionalne države, odnosno za nacionalizam. Visoka naučna 
kultura, među kojom se izdvaja zajednički jezik, jeste suštinski vezivni element za jednu naciju. Gelner u nacionalizmu nije video buđenje samosvesti jedne zajednice, već je smatrao, sasvim suprotno, da nacionalizam stvara nacije tamo gde one ne postoje (Conversi, 2006: 19).

Entoni Smit jedan je od najznačajnijih predstavnika modernizacijske teorije nacionalizma. Nacionalizam je, smatra Smit, u svom nastanku bio oslobađajuća i inkluzivna sila. Njime su uspostavljene nacionalne države, zahvaljujući dva ključna procesa. Prvo, nacionalizam je doveo do rastakanja lokalizama, regionalizama, lokalnih običaja i sl. Drugo, nacionalizam 
je sa sobom doneo administraciju, oporezivanje, obrazovanje i jedinstveno tržište. Smit u korenima nacionalizma vidi demokratski (narodni) princip koji je iznedrio suverenitet naroda na uštrb onovremenih tirana i feudalnih društvenih odnosa (Smith, 1998: 1). U 20. veku nacionalizam je poprimio jednu potpuno drugačiju sliku. Najpre je evropski kontinent nakon Prvog 
svetskog rata bio rasparčan na više država čije granice su bile jezički ili kulturno omeđene, a potom dolazi do buđenja ekstremnih nacionalizama čije ideje su počivale na rasizmu, tj, krvnoj (genetskoj) vezi u formi fašizma i antisemitizma najgorih razmera (Smith, 1998: 2).

POJAM SECESIJE

Ne postoji opšteprihvaćena definicija secesije, premda se radi o fenomenu kome političke i pravne nauke posvećuju sve više pažnje. Najjednostavnije rečeno, secesija je proces u kome se na međunarodnom nivou stvara novi, suvereni entitet (Krnetić, 2017: 14). Za Aleksandra Pavkovića i Petra (Pitera) Radana (Peter Radan) 

„Otcepljenje je stvaranje nove države putem povlačenja teritorije i njenog stanovništva, pri čemu je ta teritorija prethodno bila deo postojeće države.” (Pavković i Radan, 2008: 13)

Sam termin secesija potiče od latinskih korena engleskog glagola secede (se – „posebno” i cedere – „ići”) (Pavković i Radan, 2008: 13). Dobar deo literature secesiju prepoznaje kao negativan pojam, čak do te mere da je povezuje sa (političkim) nasiljem. Ipak, takav pristup je prilično pojednostavljen. U nekim primerima, zahteve za secesijom pratilo je nasilje, kao što je slučaj sa raspadom bivše Jugoslavije ili Sovjetskog Saveza. Na drugoj strani, ima primera u kojima su secesionistički zahtevi prošli mirno, poput slučaja Slovačke i Kvebeka (Krnetić, 2017: 13). 

Neki autori definisanju secesije pristupaju iz restriktivnog ugla. Tako Džejms Kraford (James Crawford) secesiju vidi kao stvaranje države uz pomoć sile ili pretnje uprkos nepostojanju dozvole od strane bivšeg nosioca suvereniteta (Pavković, 2012: 5). Restritkivnom pristupu suprostavljen je permisivni. Ovim pristupom služi se Piter Radan, koji secesiju vidi kao stvaranje nove države na teritoriji države čiji je ona deo prethodno bila ili čija je bila kolonija (Pavković, 2012: 6).

Nakon pada socijalizma krajem 80-ih i početkom 90-ih godina 20. veka dolazi do buđenja nacionalnih pokreta koji su težili sticanju nezavisnosti svojih nacionalnih država. Uprkos tome, međunarodna pravna regulativa koja se odnosi na secesiju i dalje je ostala restriktivna. Takva su i nacionalna zakonodavstva, jer je prilično očekivano da neka država ne podstiče 
secesiju na svojoj teritoriji (Stančetić, 2016: 60). Veran Stančetić navodi četiri glavna argumenta kojima se secesija može opravdati: nacionalistički argument, argument nepravedne raspodele, argument saglasnosti i argument korektivne pravde. Sudeći po nacionalističkom argumentu, svaka nacija ima pravo na sopstvenu državu. Prema argumentu nepravedne raspodele, pravo na secesiju imaju one teritorije ili grupe koje su diskriminisane od strane vlade države u kojoj se nalaze. Argument saglasnosti podrazumeva to da, ukoliko u nekoj političkoj zajednici ne postoji saglasnost kao nužan uslov političke obaveze, onda je secesija opravdan čin. Argument korektivne pravde daje pravo nekoj teritoriji da se otcepi od države u kojoj se nalazi ukoliko je ta teritorija ranije bila nezavisna, ali je nepravedno ili silom pripojena datoj državi (Stančetić, 2016: 71-72).

NACIONALNE TEORIJE SECESIJE

Jedan od najpoznatijih teorijskih pravaca poimanja secesije jesu nacionalne teorije secesije. Po njima, temeljno pravo svih etničkih grupa jeste pravo na samoodređenje (Krnetić, 2017: 25). Neki autori, poput Margaret Mur (Margaret Moore), izvode ovaj zaključak iz teorije o samoopredeljenju nacija, prema kojoj je sticanje nezavinosti nacije na određenoj teritoriji opravdano značajem samog nacionalnog identiteta (Mueller, 2012: 287). Veran Stančetić ovakav pristup vidi kao krajnje liberalan, s obzirom na to da u savremenom svetu postoji nekoliko hiljada etničkih grupa, te svega nešto manje od 200 država. Dakle, veliki broj etničkih grupa danas nema svoju državu (Stančetić, 2016: 59). Značajan broj istih danas na jedan ili drugi način pokušava da stekne sopstvenu državu i možemo samo zamisliti koliko bi se svetska politička mapa usložnila ukoliko bi se svim tim zahtevima izašlo u susret. Konzervativno shvatanje secesije je apsolutno suprostavljeno ovakvom pristupu, smatrajući da se secesija određene teritorije može desiti samo u izuzetnim slučajevima, te da treba sačuvati postojeće države kao činioce savremenog sveta (Stančetić, 2016: 59-60). Nacionalne teorije secesije ograničavaju mogućnost pozivanja na pravo na secesiju samo na nacionalne i kulturne grupe. Sudeći po njima, pravo na secesiju se izvodi iz potrebe da se zaštite nacionalne i kulturne vrednosti. Premda su ove teorije sve manje popularne u akademskim krugovima, one su i te kako popularne među secesionističkim pokretima širom sveta (Pérez and Sanjaume, 2013: 4).

Dejvid Miler (David Miller) spada među najpoznatije zagovornike ove teze. On smatra da bi svaka nacija trebala imati sopstvene političke institucije u okviru kojih bi se donosile odluke od suštinskog značaja za njene članove. S obzirom da su nacije povezane zajedničkom istorijom, kulturom i identitetom, Miler smatra da svaka nacija prirodno teži ka sticanju autonomije (Krnetić, 2017: 25). Da bi neka nacija imala argumente za sprovođenje secesije u delo, potrebno je da, sudeći po Mileru, bude ispunjeno nekoliko uslova. Prvo, nacija koja želi otcepljenje mora imati identitet koji se jasno razlikuje od identiteta države u okviru koje se ona nalazi, a da autonomija koju joj ta država pruža nije dovoljna da bi se njen nacionalni identitet zaštitio i razvijao. Drugo, teritorija koju želi da otcepi neka nacionalna grupa ne može biti naseljena pripadnicima neke treće grupe, jer bi secesija u tom slučaju mogla biti diskriminatorni akt prema njoj. Treće, pripadnici nacionalne grupe koja se želi odvojiti, a koji bi nakon odvajanja ostali u postojećoj državi ne bi smeli biti ranjivi na napade te države. Četvrto, mora postojati snažna veza između teritorije koju data nacija želi da otcepi i njenog istorijskog identiteta. Peto, i stara i nova država nastala secesijom moraju imati dovoljno resursa za normalno obavljanje državnih poslova na svojim teritorijama (Krnetić, 2017: 25). 

Urška Mavrič (Urška Mavrič) smatra da nacionalne teorije secesije vide jednonacionalne države kao stabilnije od multinacionalnih. To ne znači da ih treba vezivati za tzv. negativni nacionalizam, jer one ne smatraju da su neke nacije bolje od drugih, već samo to da su nacije ključne društvene konstrukcije za naše razmatranje (Mavrič, 2012: 24). Mavričeva vidi nekoliko problema vezanih za ovu teoriju. Primera radi, teško je definisati šta je to koncept nacije, jer postoje brojna neslaganja po tom pitanju. Neki naciju posmatraju kao građanski koncept (kao što je slučaj sa američkom ili francuskom nacijom), dok je drugi vide kao etnički koncept (članovi imaju zajedničko etničko poreklo, kulturu, istoriju, jezik i/ili religiju) (Mavrič, 2012: 24-25).

PLEBISCITARNE TEORIJE SECESIJE

Predstavnici plebiscitarne teorije secesije smatraju da je secesija opravdana ukoliko je želi više od polovine populacije na određenoj teritoriji. Dakle, ukoliko dovoljan broj stanovnika neke teritorije želi da se odvoji od države u kojoj se trenutno nalaze, onda oni imaju puno pravo na secesiju i trebali bi steći sopstvenu državu po automatizmu. Zagovornici ove teorije vide održavanje referenduma kao conditio sine qua non secesije. Na drugoj strane, oni smatraju da za takav referendum nije potreban dogovor sa datom državom, niti smatraju da većina na nekoj teritoriji koja želi da se otcepi mora biti povezana kulturom ili na bilo koji drugi način. Manje radikalne varijacije ove teorije secesiju kroz plebiscit vide kao prihvatljiv 
korak samo u situacijama kada to neće ugroziti funkcionisanje ostatka države. Takvo stanovište podržava, na primer, Kristofer Hit Velman (Christopher Heath Wellman) (Krnetić, 2017:26). 

Plebiscitarne teorije secesije tesno su povezane sa liberalnim shvatanjem društva i države koje stavlja u fokus prava pojedinca. Međutim, postoje autori poput Damira Mladića i Stipe Buzara koji smatraju da plebiscitarno shvatanje secesije dovodi do apsurdnog stanja. Naime, njeno dosledno sprovođenje bi moglo dovesti do negiranja same države, bez obzira da li je 
reč o državi shvaćenoj u liberalnom ili konzervativnom smislu. Zato Mladić i Buzar navode da je plebiscitarna teorija secesionizma jedino kompatibilna sa libertarijanskom teorijom države (Mladić i Buzar, 2015: 227-233). Ovi autori zaključuju da su za sticanje prava za otcepljenje potrebni, pored volje većine izražene kroz plebiscit, i neki drugi uslovi, kao što su potreba za očuvanjem nacionalnog identiteta, kršenje ljudskih prava, kršenje međunarodnih ugovora ili kršenje unutardržavnih ugovora koji se tiču autonomije date teritorije. Plebiscit, dakle, ne može biti samodovoljan moralni uslov za secesiju, ali je svakako važan dodatak korektivnim ili nacionalnim uslovima (Mladić i Buzar, 2015: 214).

Jedan od najvećih zagovornika plebiscitarne teorije secesije jeste Hari Beran (Harry Beran). Beran smatra da svaki pojedinac ima pravo da uredi svoje političke veze sa drugima. Pojedinci su ti koji imaju pravo da odluče da li žele da žive u određenoj zajednici, odnosno u zajednici sa nekim. U tom smislu, ukoliko većina članova neke grupe želi da se odvoji od po-
stojeće zajednice, onda je to potrebno dozvoliti, s obzirom na to da svako udruživanje mora biti zasnovano na dobrovoljnoj saglasnosti (Webb, 2006: 372-373). Premda je Beran možda u pravu kada tvrdi da liberalno-demokratska teorija pridaje važnost sposobnosti pojedinaca da sami određuju svoje odnose i dužnosti u odnosu na druge pojedince, to se ipak ne može preslikati na odnos pojedinca prema državi, gde princip individualnog pristanka pojedinca jednostavno ne važi (Webb, 2006: 374).

TEORIJE KOREKTIVNOG PRAVA

Prema teorijama korektivnog prava, secesija je opravdan čin ukoliko su osnovna prava manjinskih grupa ugrožena od strane većine. Predstavnici ove teorije smatraju da je jednostrana secesija prihvatljiva samo pod određenim uslovima. Prvo, kada se nad nekom grupom u određenoj državi vrši genocid i masovno kršenje osnovnih ljudskih prava. Drugo, kada je došlo do neopravdanog pripajanja teritorije te grupe od strane date države. Treće, kada se uporno krše unutardržavni ugovori o autonomiji te grupe od strane posmatrane države. Najkraće rečeno, nužan uslov je da određena grupa u okviru date države trpi konstantne nepravde. Ukoliko sve navedene stavke nisu prekršene, smatra se da je jednostrana secesija nemoralna i kao takva nedopustiva (Krnetić, 2017: 24).

Najznačajniji predstavnik ove teorije je Alen Bjukenen (Allen Buchanan). Bjukenen spada među teoretičare koji naglašavaju značaj moralnog i legitimnog interesa države da sačuva svoj teritorijalni integritet. Taj interes je i interes pojedinca, jer samo na taj način mogu biti zagarantovana i zaštićena njegova prava i slobode. Značaj poštovanja teritorijalnog integriteta po-
stojećih država Bjukenen izvodi iz teorije delotvorne i pravedne države. Naime, da bi neka država bila delotvorna i pravedna, ona mora ispunjavati nekoliko uslova. Prvo, mora biti u stanju da sprovodi funkcionalno pravno uređenje. Drugo, mora biti u stanju da zaštiti fizičku sigurnost kako pojedinaca, tako i grupa. Treće, takva država je u stanju da čuva prava pojedinaca i grupa. Četvrto, ona može omogućiti građanima aktivno učešće u političkim procesima (Mladić i Buzar, 2015: 230). 

Može se reći da su teoretičari korektivnog prava skeptični prema secesionističkim pokretima širom sveta koji se bore za nezavisnost u situacijama koje objektivno ne ispunjavaju uslove koje propisuje ova teorija. Ovi teoretičari su više skloni tome da podrže napore ovih pokreta za dobijanje statusa autonomne pokrajine ili nečeg sličnog. Dakle, prilično su obazri-
vi prema secesijama u praksi, smatrajući da se zaštita prava i sloboda određenih grupa može ostvariti i kroz neki vid autonomije unutar date države (Mladić i Buzar, 2015: 230-231). Najveći problem teorija korektivnog prava je u tome što ne posvećuju dovoljno pažnje drugim mogućnostima za rešavanje problema vezanih za diskriminaciju manjinskih grupa. Stvaranje pokrajina unutar posmatrane države, njena federalizacija ili stvaranje konfederacije neka su od rešenja koja su manje radikalna od jednostranog otcepljenja (Krnetić, 2017: 24).

ZAKLJUČAK

Nacionalizam i nacionalna država i u 21. veku ostaju bitni politički faktori, uprkos pogrešnim tvrdnjama i predviđanjima zagovornika globalizacije o nestanku istih usled jačanja nadnacionalnih integracionih procesa. S njima u vezi i dalje su prisutni i secesionistički napori različitih nacija ili naroda za odvajanjem delova teritorija postojećih međunarodno prizna-
tih zemalja i stvaranja novih država. Nacionalizam, odnosno ideja stvaranja nezavisne nacionalne države koja bi bila u funkciji očuvanja, zaštite i promocije osobene nacionalne kulture, jezika ili nekog drugog objedinjavajućeg faktora, svakako je jedna od najznačajnijih pokretačkih sila savremenih secesionističkih pokreta. 

Shodno tome, važno je analizirati i razumeti različite teorijske pristupe kako nacionalizmu i naciji, tako i secesiji. Ovo istraživanje pokazalo je da postoje značajne teorijske varijacije o poimanju istih. Primordijalistička, instrumentalistička, ekonomska i modernizacijska teorija nacionalizma polaze od dijametralno suprotnih shvatanja prirode nacije, te samim tim 
i nacionalizma kao političke ideologije kroz koju se ona u praksi reprodukuje i ostvaruje. Ovo su svakako najznačajniji, ali ne i jedini teorijski pristupi kada je reč o posmatranim fenomenima. U slučaju secesije dominiraju nacionalne teorije secesije, plebiscitarne teorije secesije i teorije korektivnog prava koje daju različitie poglede kako na prirodu ideje secesije, 
tako i na uslove pod kojima je istu moguće sprovesti na teritoriji određene države i argumente kojima se ona može braniti u okolnostima savremenog međunarodnog poretka koji još uvek počiva na državama kao njegovim osnovnim gradivnim jedinicama.