UVOD

Nemačka (Drugi i Treći rajh) je u XX veku izgubila dva svetska rata. Pretrpela je velike ljudske, materijalne i teritorijalne gubitke, ali je i mnogim zemljama, pogotovo u Evropi, nanela još veće ljudske gubitke i materijalnu štetu, za koju je bila obavezana da isplati reparacije i to posle Prvog svetskog rata na bazi mirovnog ugovora iz 1919. a posle Drugog svetskog rata po 
osnovu odluka savezničkih sila o njihovih komisija.

I pored svega toga Savezna Republika Nemačka (SRN) je sada politički i ekonomski vodeća zemlja u Evropi i četvrta privreda sveta. Kako se ovo često spominjano ‹›nemačko privredno čudu›› realizovalo? Deo odgovora leži u tome što Nemačka samo delimično izmirila svoje reparacione ugovorne obaveze nakon Prvog svetskog rata, a još manja one nakon Drugog svetskog rata, te da je, sa druge strane, dobila izdašno umanjenje svojih obaveza (Jangovim planom iz 1924. i Dozovim planom iz 1929. kao i Londonskim ugovorom o spoljnim dugovima Nemačke iz 1953.) i izdašnu stranu finansijsku pomoć posle oba rata sa Zapada. Sve joj je to uz mobilizaciju unutrašnjih proizvodnih i društvenih faktora, omogućilo uspešan oporavak i napredak. Sa druge strane, male evropske zemlje, pogotovu one na istoku i jugoistoku Evrope, bile su uglavnom prinuđene da se oslone na sopstvene snage u privrednom oporavku. Postavlja se pitanje da li bi ovaj napredak bio moguć, i u kojoj meri, da je Nemačka morala da ispuni sve svoje obaveze po ratnim reparacijama. Odgovor nije jednostavan, ali bi izmirivanje obaveza izvesno umanjilo akumulativnu sposobnost Nemačke, uticalo na domaće investicije, jačanje industrije i izvoza, stablizovovanje deviznog kurs i inflacije, tako da bi oporavak verovatno bio znatno sporiji i manji, a time i uloga i značaj Nemačke u današnjoj Evropi.

Moglo bi se reći da velike sile, čak i kada su u ratu poražene od drugih velikih sila uživaju uglavnom preferencijalni tretman u naknadi ratne štete, pošto ove velike sile (pobednice i poražene) nađu razne načine da se to prevaziđe, vodeći računa o onome što smatraju da je zajednički interes, a vrlo često na štetu malih država koje nisu u mogućnosti da adekvatno 
zaštite svoje interese. 

Sa druge strane, generalno se može uočiti i pojava da bivše kolonijalne sile koje su vekovima eksploatisali svoje kolonije, nisu nakon sticanja njihove nezavisnosti bile preterano voljne da im vrate oteta dobra ili deo nepravedno uzetog bogatstva, pa čak i da ih bar delimično kompenziraju za počinjene ljudske žrtve. Pomoć za razvoj je po sticanju nezavisnosti ovih zemalja često deljena selektivno sa ciljem da se ojačaju pozicije nekadašnjih metropola u bivšim kolonijama. 

Slučaj Nemačke je posebno interesantan pošto je posle Francusko-Pruskog rata (1870 – 71) Francuska morala da plati Nemačkoj koja se pod vođstvom Pruske ujedinila 1871. u celosti odštetu od 5 milijardi zlatnih franaka, koja je bila dvostruko veća od stvarnih troškova rata Pruske, i značajno je doprinela nemačkom privrednom razvoju (Gomes, 2010: 6)

POJAM REPARACIJA

U pravoj terminologiji pod pojmom ratnih reparacija se najčešće podrazumeva materijalno obeštećenje koje pobeđena država plaća državi pobednici za evidentno pričinjenu materijalnu štetu, a na osnovu prethodno potpisanih sporazuma i mirovnih ugovora (Kršev, 2011: 9-17). Razlozi za naplatu ratnih reparacija se nalaze u želji da se materijalno kazni gubitnik i da se 
stvarno naplati ratna šteta, ali i da se ostvari bolji ekonomski i društveno – političkim položaj pobednika, kao i da se prebace sopstveni troškovi rata na pobeđenog i na taj način umanji njegov privredni potencijal. Pravne norme koje regulišu ovu problematiku sadržane su u Haškoj konvenciji o zakonima i običajima rata na kopnu, potpisanoj 18.10.1907. koja je stupila na snagu 26.1.1910. 

U ovom dokumentu istaknuto je načelo odgovornosti države (a ne pojedinca) za sva dela koja su u suprotnosti sa međunarodnim ratnim pravom (zločini protiv čovečnosti, genocid i dr.). Princip kolektivne odgovornost je bio nedeljiv i nije razlikovao zaraćene strane prema aktivnoj (agresorskoj), odnosno pasivnoj (odbrambenoj) ulozi. Ovo načelo je važilo do Potsdamske 
konferencije 1945. kada je kolektivnu odgovornost zamenio princip pojedinačne (lične) odgovornosti.

Reparacije se prema međunarodnim ratnim običajima plaćaju posle završetka rata i uređuju se, po pravilu, mirovnim ugovorom (Jovanović, 2003:57). Posle Drugog svetskog rata nije zaključen međunarodni mirovni ugovor, jer se saveznici nisu slagali oko više pitanja preostalih iz rata. Međutim, nigde nije striktno navedeno da se reparacije moraju plaćati samo na osnovu mirovnog ugovora. Njihova obaveznost proizilazi iz supstance odgovornosti država za njene delikte, a mirovni ugovor je, najčešće, samo forma u kojoj se uređuje konkretno pitanje reparacija.

Jedna država odgovara za štetu koju su pretrpele druge države, njihova pravna lica i državljani, kad njeni organi ne ispune neku međunarodnu obavezu, odnosno kada učine neku povredu međunarodnog prava ili međunarodni delikt. 

„Delikt, dakle, predstavlja pravni osnov reparacija” (Avramov, 1978: 419). 

Pre Prvog svetskog rata, sam rat nije bio zabranjen. Svaka država mogla je da stupi u rat protiv druge države, uz poštovanje određenih ratnih pravila (postojanje povoda rata, ultimatum, objava rata i poštovanje međunarodnog ratnog prava). Posle Prvog svetskog rata, sam rat je bio zabranjen Brian-Kelogovim (Briand-Kellog) paktom iz 1928. koji je sklopljen između 14 država (Nemačka, V. Britanija, SAD, Francuska, i dr.), ali su mu mogle pristupiti i druge države, tako da mu je 1929. godine pristupila i Kraljevina Jugoslavija, mada krug država nije bio veliki.

U principu, ratna šteta se može nadoknaditi u obliku restitucije, odnosno povraćaja oduzete imovine, ili plaćanjem u novcu, drugoj imovini ili imovinskim pravima iznosa štete do kojeg je došlo zbog uništenja ili oštećenja imovine druge države, ili izgubljene koristi. Nematerijalna šteta se može naknaditi plaćanjem određenog novčanog iznosa na ime statisfakcije. Posle Prvog svetskog rata pojam ratne štete zamenjena je pojmom reparacije. Prema klasičnoj školi međunarodnog prava, reparacija je novčana obaveza koju pobednik ima pravo da zahteva od pobeđenog za pretrpljenu štetu (Avramov, 1978: 418). Reparacija obuhvata naknadu štete koju je pretrpela država i njena fizička i pravna lica.

Ratne reparacije, u principu, ne bi trebalo mešati sa ratnim kontribucijama (kodifikovanim Haškim konvencijama iz 1899. i 1907.) koje se naplaćuju za vreme trajanja ratnih operacija radi obezbeđivanja potreba pobedničke vojske (uglavnom u materijalnim dobrima, a ređe u novcu), dok se reparacije plaćaju posle završetka rata na osnovu ugovora o miru (Dugalić, 2004: 113-138)

Kako je utvrdio nirnberški Međunarodni vojni sud u svojoj presudi nacističkim ratnim zločincima, nacistička Nemačka je otpočinjanjem agresivnog rata, kojim je izazvala Drugi svetski rat, izvršila povredu važećeg međunarodnog prava (Avramov, 1978: 418). Ona je time pogazila svoju obavezu iz Brian – Kelogovog pakta kojim se svečano odrekla rata kao sredstva međunarodne politike. Prema tome, Nemačka je samim aktom agresije kojim je izazvala Drugi svetski rat prema svim zemljama koje su bile u ratu sa njom izvršila međunarodni delikt, iz kojeg za nju nastaje obaveza, na osnovu međunarodnog prava, da naknadi sve gubitke i štete koje su savezničke zemlje pretrpele u tom ratu.

Osnovni principi savezničke reparacione politike prema Nemačkoj, kao i način plaćanja dogovoreni su između tri savezničke sile na Krimskoj konferenciji, a razrađeni Potsdamskim sporazumom o reparacijama (iz 1945.). Ti principi se uglavnom mogu svesti na sledeće: (1) Nemačka će morati u najvećoj mogućoj meri da nadoknadi gubitke i patnje koje je prouzrokovala ujedinjenim narodima; (2) potraživanja SSSR-a i Poljske iz osnova reparacija naplatiće se oduzimanjem dela nemačkog nacionalnog bogatstva u okupiranoj 
zoni Nemačke pod upravom SSSR-a, kao i zaplenom nemačkih aktiva u Bugarskoj, Mađarskoj, Rumuniji, istočnoj Austriji i Finskoj; (3) potraživanja svih ostalih zemalja (među kojima je i Jugoslavija), po osnovu reparacija treba da se namire oduzimanjem dela nemačkog nacionalnog bogatstva u zapadnim okupacionim zonama i iz nemačkih aktiva i vlasništva u drugim zemljama; (4) da se u roku od 6 meseci odredi obim opreme u zapadnim okupacionim zonama koji će biti oduzet za reparacije, a oduzimanje nemačke kapitalne opreme izvrši u daljem roku od 2 godine (Jakovljević, 2016: 257-271). 

Dogovoreni principi su usmereni na to da se oduzimanjem kapitalne opreme naplate reparacije, a u prvom redu da se uništi nemačka ratna industrija, s tim da se ne ugrozi nemačka ekonomija koja će biti u stanju da obezbedi prosečan životni standard nemačkom narodu bez pomoći sa strane, na čemu su insistirale zapadne sile.

Pariska konferencija o reparacijama 18 država koje su imale da naplate svoje reparacione zahteve u zapadnim okupacionim zonama rezultirala je Sporazumom o reparacijama od 24.1.1946. Redukcija reparacione mase od strane savezničkih okupacionih vlasti došla je kao izraz politike zapadnih zemalja da se sačuva ekonomska snaga Nemačke i da se ona kao partner zapadnog bloka uključi u Maršalov plan za obnovu Evrope, kako je u to vreme diktirala atmosfera hladnog rata i blokovska podela sveta. Naime, reparaciona politika je igrala vrlo značajnu ulogu u daljem ekonomskom i političkom razvoju Zapadne Nemačke (SRN) posle rata. Zahvaljujući blagonaklonosti zapadnih saveznika prema SRN, oni su pitanje ratnih reparacija suspendovali do rešavanja ukupnih otvorenih pitanja iz rata, tj. do zaključenja mirovnog ugovora, a do koga nikada nije došlo (Jovanović, 2003: 17).

Pitanje konkretnih ratnih reparacija Nemačke iz metodoloških razloga, ali i lakšeg snalaženja, trebalo bi raščlaniti na reparacije iz Prvog svetskog rata i Drugog svetskog rata.

NEMAČKE REPARACIJE IZ PRVOG SVETSKOG RATA

Prema Versajskom mirovnom ugovoru iz 1919. (član 231.) Nemačka je prihvatila krivicu Nemačke i njenih saveznica za izazivanje svih gubitaka i šteta, kojima su bile izložene zemlje Saveznice (glavne saveznice: SAD, V. Britanija, Italija i Japan) i pridružene sile (među kojima je bila i SHS) i njihovi državljani, kao posledicu rata koji im je nametnut agresijom Nemačke i njenih saveznica (Treaty of Peace with Germany/Treaty of Versailles, 1919). Ugovorom je predviđeno formiranje Komisije za reparacije koja će periodično razmatrati resurse i kapacite Nemačke u vezi otplate. Da bi se omogućilo da se obnovi ekonomski i industrijski život u Nemačkoj, Nemačka će plaćati svoje obaveze u ratama i na način (bilo u zlatu, robama, dobrima, brodovima, hartijama od vrednosti ili na drugi način) koji Reparaciona komisija utvrdi, i to tokom 1919., 1920. i prva 4 meseca 1921., u ekvivalentu od 20.000.000.000 zlatnih maraka (iz ove sume, trebali su prvo da se namire izdaci za okupacione snage, shodno sporazumu o prekidu neprijateljstava od 1.11.1918.). 

Nemačka se zatim obavezuje da emituje obveznice na donosioca u iznosu od 20 milijardi zlatnih maraka, bez kamate, koje će biti plative ne kasnije od 1.5.1921. kao i da emituje daljih 40 milijardi zlatnih maraka vrednih obveznica na donosioca (uz kamatu od 2% i 5% godišnje u zavisnosti od roka). 

Ukupna potraživanja saveznika prijavljena Reparacionoj komisiji bila su čak 269 milijardi zlatnih maraka (Wehler, 2003: 250; Mombauer, 2013: 48). Prema sporazumu iz Pariza (24.1.1921.) krajem aprila 1921. Reparaciona komisija obavestila je Nemačku da će na ime ratne štete morati da isplati savezničkim silama 132 milijarde zlatnih maraka (ili približno 31,4 milijarde dolara po kursu 1 američki dolar = 4,2 marke), što je bilo više nego dva puta veće od tadašnjeg nemačkog nacionalnog dohotka (Kameron i Nil, 2011: 527). Ovde treba napomenuti da je od 132 milijarde zlatnih maraka Nemačka kao glavni dužnik trebalo da isplati 126,3 milijarde (negde se pominje i 120 milijardi), dok se ostatak (od 5,7 milijardi) odnosio na Austriju, Mađarsku, Bugarsku, kao i na državne sukcesore bivše Dvojne monarhije. 

S tim u vezi, Džon Majnard Kejnz (John Maynard Keynes) poznati britanski ekonomista procenjivao je štetu saveznika na 10,6 milijardi dolara, a suma koju bi Nemačka mogla da plati na oko 10 milijardi dolara i dao je predlog da se ratni dugovi između saveznika (i pridruženih država) oproste (Kejnz, 2015: 92, 107-108, 111 i 134). Ovi predlozi tada nisu prihvaćeni, mada se ispostavilo da je Kejnz bio u pravu.

Nemački dug prema Londonskom planu otplate od 5.5.1921. imao je 3 tranše (A, B, C). Tranše A i B su bile procena stvarnih mogućnosti Nemačke da plati reparacije. Tranša A je bila 12 milijardi zlatnih maraka, a tranša B je bila 38 milijardi zlatnih maraka (Marks, 1978: 231-255). Stoga su tranše A i B predstavljale ukupnu obavezu Nemačke u nominalnoj vrednosti od 50 milijardi zlatnih maraka. Pri tome je tranša A od 12 milijardi zlatnih maraka, praktično, predstavljala razliku između privremene obaveze plaćanja od 20 milijardi od koje je plaćeno 8 milijardi, pa je tako razlika bila 12 milijardi zlatnih maraka. Naime, Versajski mirovni ugovor precizirao je da Nemačka treba da plati (izvrši međuplaćanje) od 20 milijardi zlatnih maraka 
do 1.5.1921. (datuma kada je Reparaciona komisija treba da tačno utvrdi ukupne obaveze Nemačke), ali umesto toga ona je platila manje od 8 milijardi zlatnih maraka (tačnije 7.595 miliona zlatnih maraka). 

Reparacione obaveze po tranšama A i B od 50 milijardi zlatnih maraka predstavljale su svojevrsnu procenu stvarnih mogućnosti Nemačke za plaćanje reparacija, dok je treća tranša (tranša C) u vidu obveznica na 82 milijarde zlatnih maraka bila emitovana kada se izmire (starije obaveze) po tranšama A i B, i to ako Nemačka bude imala dovoljno kapaciteta da ih otplati (Schuker, 1988: 16).

Međutim, Nemačka nije mogla da servisira svoje reparacione obaveze prema Londonskom planu otplate po tranšama A i B. Zbog toga je 9.4.1924. prezentiran novi plan otplate od strane međunarodna komisija stručnjaka kojom je rukovodio američki bankar Čarls Doz (Charles Gates Daws) tzv. Dozov plan, koji su saveznici prihvatili (Jovanović-Gavrilović, 2004: 177-178; Wehler, 2003: 247). Plan je predviđao plaćanje reparacija zavisno od mogućnosti Nemačke da odgovara obavezama, bez utvrđivanja roka za konačnu isplatu, s tim da je Nemačka trebalo da ima uravnotežen budžet, aktivan platni bilans i stabilnu valutu. Ukupna plaćanja nemačkih reparacija prema Dozvom planu u periodu 1.9.1924. do 17.5.1930 bila su 7.992.994.448,93 zlatnih maraka (Dugalić, 2004: 113-138).

Regulisanje duga po reparacijama na bazi Dozovog plana omogućilo je Nemačkoj pristup međunarodnom tržištu kapitala, pre svega onom u SAD (računa se da je od 1924 do 1929. Nemačka ukupno pozjamila oko 5 milijardi dolara), tako da su obaveze po reparacijama sledećih nekoliko godina finansirane (refinansirane) na bazi novog zaduženja u inostranstvu (Sretenović, 2009:223-243). Međutim, sa svetskom ekonomskom krizom pojavile su se teškoće u otplati i Nemačka je zatražila novo regulisanje duga po reparacijama.

Novim otplatnim planom tzv. Jangovim planom, koji je 1929. izradila komisija na čelu sa tadašnjim predsednikom „General Electric” – a Ovenom Jangom (Owen D.Young), ukupne obaveze po reparacijama su smanjene na 113 milijardi zlatnih maraka (iako je nacionalni dohodak Nemačke u međuvremenu porastao 1928. na 71 milijardu zlatnih maraka), uz varijabilne godišnje rate između 1,6 milijardi i 2,5 milijarde maraka i period otplate od 1930. do 1989. (Wehler, 2003: 251-253). Nadzor nad otplatom reparacija preuzela je Banka za međunarodna poravnanja (BIS) iz Bazela.

Jangov plan je doneo jednu značajnu novinu u plaćanju reparacija pošto je praktično njime ukinuta stroga nemačka obaveza plaćanja repracija koja je proisticala iz Versajskog mirovnog ugovora (i naknadnih dokumenata i planova) i sada je izvršavanje obaveza Nemačke po reparacijama zavisilo praktično od njene „dobre volje” (Dugalić, 2004: 113-138). Naime, državni dug od 132 (126,3) milijarde zlatnih maraka na osnovu Versajskog mirovnog ugovora, pretvoren je u privatnopravni dug od 33 milijarde („papirnih”) maraka. 

Međutim, ni po ovom novom planu, zbog širenja svetske ekonomske krize, Nemačka nije izmirivala svoje obaveze, ali to su prestale da čine i neke druge zemlje. Tada su SAD predložile je jednogodišnji moratorijum na sva međunarodna dugovanja. Tako je po pitanju nemačkih reparacionih dugova održana je konferencija u Lozani u junu-julu 1932., gde je zaključeno da bi Nemačka, po ratifikaciji konvencije, trebalo da plati još samo paušalni iznos od 3 milijarde zlatnih maraka (i to putem obveznica, uz 5 % kamate, deponovanih kod BIS-a koji bi ih prodao na otvorenom tržištu posle 3 godine po ceni koja ne bi mogla da bude manja od 90% nominalnog iznosa), dok bi ostatak duga po reparacijama bio otpisan (mada ima tumačenja da je bio samo odložen na neodređeno vreme), a obaveze po Jangovom planu ukinute (Marks, 1978: 231-255; Gomes, 2010: 211). 

Ali, ova konvencija (potpisana 9.7.1932.) nikada nije ratifikovana, pošto su se glavne zemlje primaoci reparacija (Britanija, Francuska, Belgija i Italija) saglasile da to ne urade dok im SAD ne oproste njihove ratne dugove, na šta SAD nisu pristale (pri tome, američki Kongres je odbio da ratifikuje ovu konvenciju decembra 1932.). Tako je konferencija u Lozani bila mrtvo slovo na papiru. Reparacije Nemačkoj nisu nikada bile formalno oproštene, već su ostale neregulisane (do Londonskog sporazuma o nemačkim dugovima 1953.), a Nemačka je prestala da vrši plaćanja po ovom osnovu. Naime, kada je Hitler došao na vlast u januaru 1933. nije više bilo plaćanja reparacija, ni u robi ni u novcu, da bi Nemačka 14.6.1934. zvanično objavila moratorijum na transfer otplata po svim srednjoročnim i dugoročnim dugovima. 

Krajnji efekat nemačkog neplaćanja reparacija bio je transfer finansijskog tereta na pobednika. Saveznici (pre svega Francuska i Belgija) su morali da plate sopstvenu obnovu i troškove rata (kao i penzije ratnih veterana i udovica), ali i međusobne ratne dugove. Na kraju su pobednici platili račun, što je dovelo do relativnog jačanja Nemačke u odnosu na njene susede. Nemačka je ono što je platila od reparacija uglavnom isplatila iz novih stranih kredita, a ne iz domaćih izvora, što je dovelo do rasta njenog spoljnog duga. 

Generalno, pobedničke sile saveznice su postepeno labavile obaveze iz Versajskog ugovora nastojeći da Nemačku finansijski i politički vežu što više za Zapad. Analize pokazuju da je neto tok kapitala išao prema Nemačkoj koja je ustvari „izvukla” reparacije od Saveznika, a u najvećoj meri od SAD, jer su glavne zemlje pobednice dopustile Nemačkoj da kod njih koristi kredite radi plaćanja reparacija, pa su dospele u paradoksalnu situaciju: same su finansirale reparacije koje su primale, a Nemačka je primila dva puta više materijalnih vrednosti kroz kredite i različite oblike pomoći nego što je platila kroz reparacije (Dugalić, 2004: 113-138).

Sve u svemu, na bazi upoređivanja više izvora može se konstatovati da je Nemačka za reparacije po osnovu Prvog svetskog rata i Versajskog mirovnog ugovora iz 1919. (kao i Londonskog, Dozovog i Jangovog plana otplate) do izbijanja Drugog svatskog rata, u zavisnosti od izvora, isplatila između 20 i 21,5 milijardi zlatnih maraka (Marks, 1978: 231-255; Gomes 2010: 212; Mombauer, 
2013: 66; Jovanović, 2003: 66).

NEMAČKE REPARACIJE IZ DRUGOG SVETSKOG RATA

Pred kraj Drugog svetskog rata kada je već bilo jasno pitanje pobednika, saveznici su pokrenuli je pitanje budućih nemačkih reparacija. Na Krimskoj konferenciji (4. – 11.2.1944.) na kojoj su učestvovali predstavnici SAD, V. Britanije i Sovjetskog Saveza, usvojen je Protokol kojim su precizirani osnovni principi za obračun i naplatu reparacija (Dugalić, 2004: 113-138). U Protokolu se, između ostalog, kaže: 

„Nemačka mora nadoknadti u naturi gubitke koje je nanela savezničkim nacijama u toku rata. Reparacije imaju da prime u prvom redu one države koje su nosile glavni teret rata, pretrpele najteže gubitke i organizovale pobedu nad neprijateljem”. 

Reparacije u naturi imaju se naplatiti na sledeća tri načina: (1) u roku od 2 godine od kapitulacije Nemačke oduzimanjem od nacionalnog bogatstva Nemačke sa same njene teritorije i van nje (uređaji, mašine, brodovi, vozni park, nemačke investicije u inostranstvu...), a u cilju uništenja ratnog potencijala Nemačke; (2) godišnjim isporukama robe iz tekuće proizvodnje (za vreme koje će se naknadno odrediti); (3) upotrebom nemačke radne snage.

Pregovori između saveznika u vezi nemačkih reparacija nastavljeni su po završetku rata u Potsdamu (jul – avgust) 1945. Potsdamskim sporazumom je, između ostalog, utvrđeno: 

(1) Reparacioni zahtevi SSSR-a imaju biti zadovoljeni odnošenjem iz zone Nemačke koja je okupirana od strane SSSR-a i iz odgovarajuće nemačke imovine u inostranstvu (u Bugarskoj, Finskoj, Mađarskoj, Rumuniji i istočnoj Austriji); 
(2) SSSR preuzima na sebe da iz svog dela reparacija zadovolji reparacione zahteve Poljske; 
(3) Pored reparacija koje će uzeti iz svoje okupacione zone SSSR će dobiti iz zapadnih zona naknadu (u određenim procentima) u industrijskim postrojenjima; 
(4) Reparacioni zahtevi SAD, V. Britanije i ostalih zemalja koje imaju pravo na reparacije biće zadovoljeni iz zapadnih zona Nemačke i odgovarajuće nemačke imovine u inostranstvu (Dugalić, 2004: 113-138, Živković, 2016: 112-128). 

Na osnovu odluka iz Potsdama zakazana je konferencija u Parizu (održana od 9.11. do 21.12.1945.) radi izrade programa naplate reparacija od Zapadne Nemačke (tada 3 okupacione zone zapadnih saveznika), na kojoj je učestvovalo 18 zemalja koje su imale pravo na reparacije (Dugalić, 2004: 113-138; Mihailović i Petrović, 1998: 70-71; Final Act of Paris Conference on Reparations with annex,1946: 1-18)

Sve zemlje učesnice ove konferencije su podnele izveštaje o ljudskim žrtvama i materijalnim razaranjima na osnovu koga je napravljen pregled štete koju je Nemačka napravila. Prema ovim izveštajima direktna šteta nastala akcijama neprijateljskih država, uništavanjem i pljačkom iznosila je ukupno 53,4 milijarde dolara (u dolarima iz 1938.). Po zemljama bila je 
sledeća: Francuska 21.143 miliona dolara, Jugoslavija 9.145 miliona dolara, Velika Britanija 6.383 miliona dolara, Holandija 4.472 miliona dolara, Čehoslovačka 4.202 miliona dolara, Grčka 2.545 miliona dolara, Belgija 2.273 miliona dolara, SAD 1.260 miliona dolara, Norveška 1.260 miliona dolara i ostale zemlje (Albanija, Luksemburg, Kanada, Danska, Indija, Egipat, N.Zeland, Australija i J.Afrika) 679 miliona dolara. 

Pored toga, kod reparacija je trebalo imati u vidu i troškove okupacije (nastale eksploatacijom osvojenih teritorija i održavanjem okupacione vojske), koji su iznosili (ne računajući SSSR i Poljsku) oko 25 milijardi dolara i opet su bili najveći u slučaju Francuske u iznosu od 10.847 miliona dolara, a zatim slede Čehoslovačka sa 4.046 miliona dolara, Holandija sa 3.500 miliona dolara, Belgija sa 3.157 miliona dolara, Norveška sa 1.530 miliona dolara, Danska sa 899 miliona dolara, Grčka 857 miliona dolara, Luksemburg sa 294 miliona dolara i Jugoslavija sa svega 47 miliona dolara. 

Iako mirovni ugovor sa Nemačkom nije bio potpisan, na Pariskoj konferenciji je odlučeno (po diktatu zapadnih sila pobednica) da sve zainteresovane zemlje prihvate dogovoreni način rešavanja potraživanja od Nemačke i kvote za raspodelu, mada nije bio utvrđen ni ukupan iznos niti oblik nemačkih reparacija, pa ni i rok otplate (Dugalić, 2004: 113-138; Živković, 2016: 112-128). Treba imati u vidu da sve zemlje učesnice konferencije nisu jednako osetile rat i njegovo razorno dejstvo, pa im ni interesi za reparacije nisu bili isti. Pored toga, svojevrstan paradoks je što se pristupilo raspodeli reparacija iako mirovni ugovor sa Nemačkom nije bio potpisan, što je kasnije Nemačkoj (od 1990.) poslužilo kao formalno-pravni izgovor da izbegne nadoknadu štete koju je pričinila za vreme rata. 

Glavni interes velikih zapadnih sila (SAD, V. Britanije i Francuske) tada je bio da se sačuva i ojača Nemačka kao zaštita od „komunističke opasnosti”u Evropi, a ne pravična utvrđivanje, naplata i raspodela reparacija. Kako se više spuštala „Gvozdena zavesa”, promovisala Trumanova doktrina i Maršalov plan, razmimoilaženja među bivšim ratnim saveznicima na Za-
padu u Istoku bila su sve veća, a u Zapadnoj Nemačkoj je jačala kampanja protiv demontiranja postrojenja i plaćanja reparacija.

U vezi sa tim, zapadne okupacione sile su tzv. Sporazumom iz Petersberga (22.11.1949.) odlučile da vredna postrojenja hemijske i čelične industrije (fabrike u sastavu koncerna Krup, Tisen, Bajer, I. G. Farben..., kao i sva postrojenja u zapadnom Berlinu) predviđena za reparacije ne budu demontirana i predata IARA, već da ostanu u SRN, i tako znatno umanjile reparacioni masu i oštetile druge zemlje koje su trebalo da dobiju reparacije što približnije šteti (The Petersberg Agreement, November 22, 1949; Ruhm von Oppen, 1955: 439-442). 

Svi izvori reparacija su podeljeni u dve kategorije i to „A” koju su činili nemački plasmani u inostranstvu, tekuća proizvodnja, zaplenjeni materijal i monetarno i nemonetarno zlatu, dok su u kategoriji „B” ulazili industrijska postrojenja i uređaji, oprema i brodovi. Svaka od zainteresovanih zemalja dobila je svoju kvotu u okviru ovih kategorija. Tako je V. Britanija dobila kvo-
tu od 28,00% iz kategorije „A” i 27,80 iz kategorije „B”, SAD su dobile 28,00% iz kategorije „A” i 11,80% iz kategorije ‹›B››, Francuska je dobila 16,00% iz kategorije „A” i 22,80% iz kategorije „B”, dok je, na primer, Jugoslavija dobila 6,60% iz kategorije „A” i 9,60% iz kategorije „B”, a Grčka 2,70% iz kategorije „A” i 4,35% iz kategorije „B” (Dugalić, 2004: 113-138; Živković, 2016: 112-128; Agreement: Reparation from Germany, establishment of Inter – Allied Reparation Agency, and restitution of monetary gold, 1946: 5-19).

Ukupan iznos utvrđen od strane Međusavezničke reparacione agencije (IARA) za isplatu reparacija koji su trebale da podele sve zemlje saveznici bio je vrlo mali u poređenju sa iznosom stvarne štete (koja je samo u Evropi, ne računajući SSSR i Poljsku, bila oko 326 milijardi dolara), i utvrđen je u iznosu od 520.376.787 dolara (po kursu iz 1938), ali čak ni ona nije u celosti isplaćena, pošto je isplaćeno 509.057.451 dolara (321 467.296 iz kategorije „A” i 187.590.154 dolara iz kategorije „B”) (Dugalić, 2004: 113-138). Tako je, na primer, Jugoslavija dobila iz kategorije ‘’A’’ 7.891.864 dolara, a prema dodeljenoj kvoti trebalo je da dobije 21.216.841 dolar (dok je, sa druge strane, Danska prema dodeljenoj kvoti iz kategorije „A” trebalo da dobije 803.668 dolara, a dobila je 21.608.676 dolara, ili Holandija koja je trebalo da dobije iz kategorije „A” 12.537.225 dolara, a dobila je 32.029.656 dolara), dok je iz kategorije 
„B” dobila 28.043.810 dolara. Po isplati reparacija IARA je završila rad i likvidirana je 1959.

LONDONSKI SPORAZUM IZ 1953. O NEMAČKIM SPOLJNIM DUGOVIMA

U završnom dokumentu Pariske konferencije iz 1945. naglašeno je da plaćanje reparacija ne oslobađa Nemačku predratnih dugova. Pitanje spoljnog duga Nemačke – SRN (uključujući i reparacije) posle Drugog svetskog rata rešeno je tzv. Londonskim sporazumom iz 1953. (sporazum je po ratifikovanju stupio na snagu 16.9.1953.) koji je bio sveobuhvatan, jer je uključivao gotovo sve javne i privatne dugove Nemačke pre i posle rata (Kaiser, 2013; Agreement on German external debt, with annexes and subisdiary agreements, 1953). Vlada Zapadne Nemačke (SRN) je u principu preuzela eksterne obaveze nemačkog Rajha, što je bilo izraz stava da NDR pravno ne postoji. Najveći deo spoljnog duga su činile obaveze po reparacijama iz Prvog svetskog rata, a u manjoj meri dug iz ere nacizma (1933 – 1945).

Ukupan spoljni dug od pre Drugog svetskog rata bio je 13,5 milijardi nemačkih maraka (DM) i to 7,7 milijardi DM po obveznicama prema Dozovom i Jangovom planu i 5,8 milijardi DM duga drugih javnih i privatnih dužnika (Kaiser, 2013). Zajmovi koji su dobjeni posle Drugog svetskog rata od zapadnih saveznika bili su 16,2 milijarde DM (tu su bila uključena i sredstva dobijena po Maršalovom planu), tako da je sporazumom o regulisanju duga bilo obuhvaćen ukupan dug vredan 29,7 milijardi DM. Dugovi od pre Drugog svetskog rata su smanjeni (otpisani) sa 13,5 milijardi DM na 7,5 milijardi DM, a dugovi od posle rata su smanjeni sa 16,2 milijarde DM na nešto manje od 7 milijardi DM (neplaćena kamata je smanjena za jednu trećinu i kapitalizovana). 

Preostali dug iznosio je 14,45 milijardi DM, s tim da je dogovoreno da se na 2,5 milijardi DM duga (glavnica) ne plaća kamata, na 5,5 milijardi DM kamatna stopa je bila 2,5%, a na preostalih 6,3 milijarde DM bila je između 4,5% i 5%. Grejs period za otplatu predviđen je u periodu od 1953. do 1957. (4 godine), s tim da je od 1957. trebalo je da se počne sa otplatom sume od 567,2 miliona DM, a od 1958. sa fiksnom otplatom od 765 miliona DM. 

Londonskim sporazum odložio je razmatranje 

„svih iz Drugog svetskog rata proisteklih potraživanja država koje su bile u ratu sa Nemačkom ili im je teritorija bila okupirana od Nemačke, kao i potraživanja njihovih državljana prema bivšem Rajhu i njegovim ustanovama ili licima koja su dejstvovala po nalogu Rajha, a pod ovim se podrazumevaju troškovi nemačke okupacije, zatečena klirinška potraživanja iz 
vremena okupacije, kao i potraživanja od kreditnih kasa Rajha” (Ivanović, 2009: 89).

U sporazumu nije naglašen rok do kojeg su potraživanja odložena, niti način njihove isplate. Iako se se saveznici formalno-pravno nisu odrekli potraživanja, potpisivanje ovog sporazuma je de fakto imalo to značenje. Nemačka je do 1959. godine isplatila obeštećenje svim zemljama potpisnicama Pariskog sporazuma o reparacijama žrtavama nacističkog terora (Fran-
cuskoj, Norveškoj, Danskoj, Holandiji, Belgiji, Luksemburgu i V. Britaniji) osim SFRJ. Obeštećene su Austrija i Italija, iako nisu bile potpisnice sporazuma, a isplatom obeštećenja saveznici su smatrali da je pitanje reparacija rešeno, što se za SFRJ ne može reći. 

Glavna karakteristika rešenja Pariske mirovne konferencije (9.11. – 21.12.1945.) je neodređenost reparacija. Pri tome su SAD i V.Britanija uspeli istovremeno da oslobode Nemačku od obaveza prema oštećenim evropskim zemljama i da osiguraju i obezbede svoja potraživanja prema Nemačkoj (Bartoš, 2016: 70-104). Naime, Amerikanci su prisvojili veliki broj nemačkih patenata (oko 200.000), industrijsku svojinu i tehničku dokumentaciju i za taj iznos de fakto je umanjena suma na raspolaganju za ukupne reparacije, ali i da ostvare „skrivene” reparacije za SAD. Pored toga, Amerikanci su „naturalizovali” sve Nemce koji su imali imovinu u SAD (nemačka imovina u SAD se procenjivala na oko 800 miliona dolara) i time tu imovinu zadržali u svojoj ekonomiji, umesto da je stave na raspolaganje Međusavezničkoj reparacionoj agenciji (IARA). Ujedno su SAD i V.Britanija stvorile kroz podelu okupacionih zona za sebe monopolski položaj u najbogatijim krajevima Nemačke. One su, a naročito SAD, identifikovale Zapadnu Nemačku sa svojim svojevrsnim pobedničkim „kolonijalnim carstvom”. 

Prema nemačkim izvorima ukupna nemačka (zapadnonemačka i istočnonemačka) reparaciona davanja okupacionim silama su za vremenski period postojanja okupacionih zona i postojanja dve nemačke države od 1945. do 1989. godine iznosila 30,15 milijardi dolara, a ako se uključe troškovi okupacije bila su 50,5 milijardi dolara (Wehler, 2003: 948-950). Od 30,15 milijardi dolara reparacija na Zapadnu Nemačku otpadalo je 12 milijardi dolara (do kraja 1953. je bilo 1,24 milijarde dolara) i 18,15 milijardi dolara na Istočnu Nemačku (do kraja 1953. je bilo 13,4 milijarde dolara). Za zapadne Nemce po glavi to je bilo opterećenje od 687 dolara, a za višestruko diskriminisane istočne Nemce 1.008 dolara po glavi.

Inače, na bazi posebnog sporazuma sa Izraelom iz 1952. Nemačka je do kraja 1991. isplatila između 100 i 110 milijardi DM Izraelu i pojedinačnim Jevrejima žrtvama Holkausta (Gomes, 2010: 219; Piper, 2007: 286)

SRN se u svojoj reparacionoj politici iz Drugog svetskog rata eksponirala više kao „dobrovoljni davalac pomoći” pojedincima, na humanitranoj osnovi, nego državama u obliku ratnih reparacija. SRN je uvek prilazila rešavanju pitanja iz Drugog svetskog rata kao da ona s tim krivicama nema ništa, da je ova Nemačka danas sasvim druga država, da je sačinjavaju drugi ljudi, a ne oni koji su kao nacisti izvršili najveća zverstva. Ona je to mogla da čini jer na nju nije bilo adekvatnog međunarodnog pritiska sila pobednica (Jovanović, 2003: 44 i 154).

RATNA ŠTETA I REPARACIJE SRBIJE I JUGOSLAVIJE U PRVOM I DRUGOM SVETSKOM RATU

Kod sagledavanja razmere gubitaka koje je Prvi svetski rat naneo Srbiji, a posle i Drugi svetski rat, potrebno je imati u vidu metodološki problem što kod gubitaka u Drugom svetskom ratu nije vršen popis po republikama Jugoslavije (a ako je i vršen nije javno objavljen), tako da se može samo procenjivati. Pošto su najveće ratne operacije i materijalna razaranja bila u Srbiji i BiH, odnosno u srpskih sredinama u NDH, te da je uža Srbija (sa Banatom) bila okupaciona zona Nemačke, razumno je pretpostaviti da je najveća šteta naneta srpskom narodu.

ŠTETA I REPARACIJE IZ PRVOG SVETSKOG RATA

Prema zvaničnim podacima u Prvom svetskom ratu je poginulo ili od njegovih posledica umrlo 1.248.136 stanovnika Kraljevine Srbije ili 28% ukupnog broja (Antić, 2015: 251). U ratu je poginulo ili umrlo i 286.753 pripadnika srpskog naroda iz Austrougarske. U Kraljevini Crnoj Gori stradalo je oko 50.000 stanovnika ili 19% ukupnog broja. Postoje nedoumice oko tačnog broja srpskih žrtava u ovom ratu. Razlika između statistike i procena sadržana je u nepoznavanju broja žrtava među srpskim dezerterima i zarobljenicima 1915 – 1916, kao i što broj stradalog srpskog stanovništva, posebno u vreme Topličkog ustanka, nije popisan (Mitrović, 2014: 481-482).

Nemačka, Austrougarska i Bugarska su se 1916. nagodila kako će tokom rata upravljati Srbijom. Nemačka nije htela da ima svoju okupacionu zonu, ali je u okvirima bugarske okupirane teritorije dobila „etapnu zonu” za održavanje komunikacija sa svojom 11. armijom koja je zauzela položaj na grčkoj granici ispred Soluna, tj. na sektoru Đevđelije (Mitrović, 2011: 470-479). 

Nemci su preuzeli glavne saobraćajnice (pre svega železničku prugu Smederevo – Niš – Skoplje – Veles – grčka granica), najvažnije rudnike i fabriku oružja u Kragujevcu (Nemaci su je napustili čim su iz fabrike odnete najvažnije mašine). Rudnik bakra u Boru pretvoren je u nemačko vlasništvo, s tim da je Austrougarskoj ustupljen deo iskopa, a Nemačka je uzela i eksploatisala rudnike uglja (Aleksinac, Dobru, Rtanj, Senjske rudnike, Dobru vodu.....).

Austrougarska je dekretom od 4.5.1916. preuzela najveća industrijska preduzeća, trgovine i banke pod upravu vojnih vlasti koje su postavili nova rukovodstva iz redova predstavnika austrijskog i mađarskog kapitala (Mitrović, 2014: 312-314). Od stanovništva su brojna dobra oduzimana konfiskacijama i rekvizicijama (u Monarhiju je do sredine 1918. odvezeno – pored onoga što je služilo izdržavanju austrougarskog vojnog guvernmana – još oko 170.000 goveda, 190.000 ovaca i 50.000 svinja), a uvedeni su i visoki porezi (do sredine 1918. samo kroz neposredni porez uzeto je 61,7 miliona kruna).

Versajskim mirovnim ugovorom od 28.6.1919. (čl. 232.) priznato je Kraljevini Srbiji (odnosno Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca – SHS, koja je stvorena od pobedničke Srbije i bivših delova pobeđene Austrougarske i koja je u postupku pregovora i naplate reparacija zastupala Kraljevinu Srbiju), kao i ostalim državama pobednicama u ratu, pravo na naknadu ratne štete za pretrpljenje materijalne gubitke u ratu sa Nemačkom i njenim saveznicama. U ugovoru o miru sa Austrijom (Sen-Žermenski ugovor, 10.9.1919.), sa Mađarskom (Trijanonski ugovor, 4.6.1920. ) i Bugarskom (Nejski ugovor, 27.11.1919.) utvrđeni su osnovni principi isplate štete i obaveza države SHS u vezi sa preuzimanjem jednog dela predratnih dugova Austrougarske (Vučo, 1985: 241). Sistemom kompanzacije ujedno su se trebala likvidirati potraživanja Kraljevine Srbije i obaveze države SHS. 

Međunarodna komisija za reparacije ustanovljena Versajskim mirovnim ugovorom trebalo je da utvrdi visinu i način isplate štete od pobeđenih zemalja. Međutim, odmah na početku izbile su nesuglasice po pitanju raspodele reparacija. Posle prvih neuspelih pregovora, održana je konferencija u banji Spa (5. – 16.7.1920.) na kojoj je utvrđen pojedinačni procentualni udeo 
savezničkih država u reparacijama. Srbiji, Grčkoj i Rumuniji dodeljeno je ukupno 6,5% primanja od nemačkih reparacija i 60% od polovine reparacionih primanja od Austrije, Mađarske i Bugarske (Vučo, 1985: 241).

Po procentu utvrđenom na konferenciji u banji Spa, država SHS imala je da primi na ime reparacija ukupno 7,2 milijarde zlatnih maraka. Međutim, ova suma je naknadno reducirana smanjenjem procentualnog učešća na 5% nemačkih plaćanja (na bazi posebnog sporazuma), umesto 6,5% koliko je određeno ukupno za Srbiju, Grčku i Rumuniju i 10% plaćanja od drugih pobeđenih zemalja (Kršev, 2011: 9-17). 

Pravo države SHS na 5% od svih plaćanja Nemačke na račun reparacija potvrđeno je kasnije Londonskim sporazumom 1929. (tzv. Jangov plan) koji je revizijom Dozovog plana iz 1924. trebalo konačno da reši pitanje nemačkih reparacija. Na osnovu Jangovog plana Srbiji bi posle naplate reparacija i plaćanja ratnih dugova trebalo da ostane iznos od 2.671.819.954 nemačkih zlatnih maraka za naknadu ratne štete (Krstić i drugi, 2007: 376-383). 

Naime, Srbija je verovala da će njeni predratni i ratni dugova na kraju biti kompenzirani ratnim reparacijama, pošto je Srbija svoje ukupno ratno zaduženje (62.850.000 američkih dolara, 25.591.428 britanskih funti sterlinga i 1.023 miliona francuskih franaka) i predratno zaduženje (953,3 miliona francuskih franaka) unela u novostovrenu državu posle Prvog svetskog rata 
– Kraljevinu SHS. Sa druge strane, nova država je takođe dobila i deo tereta dugova pokrajina bivše Austrougarske monarhije koje su ušle u sastav SHS (Krstić i drugi, 2007: 376 – 383, Sretenović, 2009: 223-243).

Nemačka je svoje reparacione obaveze prema Kraljevini SHS trebalo da izmiri u naturi, pre svega kroz isporuke sredstava za proizvodnju (mašina, alata, transportnih sredstva i sl.) i to na osnovu porudžbina (i sklapanja ugovora sa nemačkim fabrikama isporučiocima), ali je nemačka strana od 1924. obustavila prijem novih porudžbina, smanjila izvršenje svojih obaveza i prolongirala ih na duži rok. 

Pravo na reparacije priznato mirovnim ugovorom nije moglo da se potpuno ostvari ni od Austrije, Mađarske i Bugarske, jer su se i ove zemlje posle rata nalazile u nepovoljnom finansijskom položaju (Vučo, 1985: 242, Krstić idrugi, 2007: 376-383). Austrija je pored novčanih obaveza trebalo da isporuči određeni broj grla stoke na ime restitucije, ali su naknadno ove obaveze smanjene i rokovi prolongirani. Bugarska je svoje novčane obaveze na račun reparacije isplaćivala dugoročnim otplatama, a isporuke uglja i restitucije stoke na osnovu Neiskog ugovora vršile su se u predviđenim rokovima. Mađarska je na osnovu Trijanonskog ugovora do avgusta 1923. godine izvršila potpunu restituciju stoke, dok su isporuke uglja bile donekle smanjivane, a novčane obaveze reducirane i odlagane do poboljšanja privredne situacije u ovoj zemlji (Kršev, 2011: 9-17).

Primljene reparacije od Nemačke i njenih saveznika pokrivale su samo deo materijalne štete koju je pretrpila Srbija za vreme Prvog svetskog rata, a pravo na naknadu štete imali su samo građani kraljevine Srbije i Crne Gore, odnosno njihove razne ustanove i lokalne jedinice (opštine, srezovi i okruzi). Isplatu naknade štete vršila je država i u tu svrhu donet je poseban propis (Uredba o naknadi štete prouzrokovane ratom 1914 – 1918. od 30. 6. 1920), po kome su prvenstvo naknade imala privatna lica, preduzeća i društva, a ostatak je pripadao državi za naknadu pretrpljene štete (Vučo, 1985: 242)

Međutim, protivno ovom propisanom principu, država je prisvojila najveći deo primljenih reparacija, koristeći ih često za pokrivanje svojih budžetskih deficita, jedan deo ustupljen je vlasnicima industrijskih i rudarskih preduzeća i manjem broju opština, dok su stotine hiljada oštećenih građana morale da se zadovolje državnim obveznicama ratne štete (Vučo, 
1985: 242; Kršev, 2011: 9-17). Ove obveznice ratne štete postale su ubrzo predmet brojnih berzanskih špekulacija. 

Posle Dozovog i Jangovog plana na Konferenciji o reparacijama u Lozani 1932. vodeće sile pobednice su zaključile da Nemačka umesto daljeg izvršavanja reparacijskih obaveza po Jangovom planu, uplati jednokratno obeštećenje u iznosu od 3 milijarde zlatnih maraka, nakon čega prestaju sva njihova potraživanja. Ovo je bilo nepovoljno za Kraljevinu Jugoslavija koja je smatrala da je ona „žrtvovana” za „spasavanje” Nemačke i to zbog presudnog značaja reparacija po državne finansije Kraljevine i servisiranje obveznica ratne štete. Obveznice iako sa državnom garancijom su postale gotovo bezvredne, a špekulanti su ih otkupljivali pre roka dospeća uz visok diskont (Kršev, 2011: 9-17). 

Država je do 1933. ipak uspela da amortizuje obveznice u nominalnoj vrednosti od 1.162.142.000 dinara (nešto manje od četvrtine ukupnog iznosa zajma), a procena je da su špekulanti na ovom poslu zaradili gotovo milijardu dinara.

Sve u svemu, Kraljevina SHS/Jugoslavija je u periodu 1921. do 1931. primila od zemalja članica bivšeg Centralnog bloka ratnu štetu u ukupnom iznosu od 670 miliona zlatnih maraka (Kršev, 2011: 9-17). Od Nemačke je dobijeno 479.135.580 zlatnih maraka u naturi (lokomotive, vagoni, hemikalije, poljoprivredne mašine, građevinski materijal, živa stoka) i 2.317.285 zlatnih maraka u gotovom novcu. Od Mađarske je dobijen avans u gotovom novcu od 47 miliona zlatnih kruna, a kroz robu je isporučeno ukupno 417.354 tona uglja, 3.000 konja, 1.285 goveda i 5.000 ovaca. Bugarski dug je bio utvrđen u iznosu od 2.250 miliona zlatnih franaka, ali je samo deo u naturalnom obliku izmiren u celosti.

ŠTETA I REPARACIJE IZ DRUGOG SVETSKOG RATA

Prema zvaničnim podacima Juguslavija je u toku drugog svetskog rata izgubila 1.706.000 stanovnika (Statistički godišnjak SZS, 1989: 191-194). Pred rat Jugoslavija je imala 15,9 miliona stanovnika, pa su ovi gubici iznosili 10,8% ukupnog stanovništva. Gubici su rezultat ne samo direktne oružane borbe, već i masovnih zločina koje su vršili okupatori i njihove sluge. Prema broju izgubljenih stanovnika Jugoslavija je zauzimala treće mesto, a prema obimu gubitaka u ukupnom broju stanovništva drugo mesto među učesnicima u borbi protiv fašizma. 

Zvanična cifra prijavljena tokom Reparacione konferencije u Parizu (novembra – decembra 1945.) bila je da je ukupan broj civila i vojnika stradalih u ratu 1.706.400 (1.706.000), od čega 305.000 vojnika, mada se pominjala i ona od 1.685.000 žrtava (od čega 283.500 vojnika i 1.401.460 civila), međutim, nijedan popis koji je kasnije vršen (od strane Državne komisije i SUBNOR-a), nije došao do ove cifre (Lajbenšperger, 2017: 143-166). Veliki problem je bio da se nađu podaci o celim porodicama koje su nestale u ratu. 

Inače, metodološki kategorija „demografski gubitak” se sastoji od: (1) broja nerođenih zbog ratnog stanja (broj nerođenih usled rata i emigracije), (2) broja iseljenih, eventualno umanjen za brojem useljenih (migracioni saldo) i (3) broja mrtvih (ubijeni i umrli u ratu), odnosno stvari gubitak. Posle toga bilo je više podataka i procena koje su se znatno razlikovale, pri čemu treba imati u vidu da se pod terminom „žrtve rata” podrazumevaju samo ubijeni i umrli u toku rata, odnosno da se termini „žrtve rata”, „žrtve” i „stvarni gubici” koriste kao sinonimi i ne obuhvataju ranjene ili na drugi način fizički povređene osobe (iako su i one nesporno žrtve rata) (Bogosavljević, 2011: 159–170).

Čudan i nemaran bio je posleratni odnos prema žrtvama rata u Jugoslaviji (Bogosavljević, 2011: 159-170). U činjenici da niko nije pokušao da se u jednom popisu žrtava rata prikupe podaci i o izvršiocima zločina, može se sagledati deo motiva tadašnjeg rukovodstva prethodne Jugoslavije: jedva smirenu međunacionalna netrpeljivost, koja je za vreme rata kulminirala, nije trebalo ponovo pokretati. To odlaganje ozbiljne analize žrtava rata i sastavljanje spiska stradalih na nacionalnom nivou, stvorili su prostor za manipulaciju i preterivanje i, naravno, različite procene.

Materijalna šteta se ogledala u sistematskom i planskom uništavanju i ekonomskom izrabljivanju odmah po vojnoj okupaciji. Zajedno sa okupatorskom vojskom stizale su i mnoge okupatorske privredne organizacije koja su bespoštedno eksploatisale prirodna bogatstva zemlje. Narodna imovina proglašena je ratnim plenom i opljačkana. Oko 21% kuća je spaljeno, oštećeno ili srušeno, kao i raznih ustanova, bolnica i škola, Uništen je veliki broj seoskih gazdinstava, uništena je ili odneta poljoprivredna mehanizacija, devastiran je šumski fond (veliki broj stabala je posečen), kao i stočni fond (oduzeto je 56% goveda, 63% ovaca i koza, 59% svinja...). Industrija je pretrpela materijalne šteta na zgradama i opremi, uništeni su ili oštećeni rudnici (koji su za vreme okupacije intenzivno eksplatisani), saobraćajna infrastruktura i oprema su, takođe, pretpeli velike štete (uništeno je 58% lokomotiva i veliki broj vagona)... (Statistički godišnjak SZS, 1989: 191-194).

Okupator je dosledno sprovodio pljačku emisione i drugih banaka, državnog monopola, carinskih i drugih državnih ustanova, i privatnih ustanova i lica. Odnesen je celokupan kovani novac, strane valute i devize, hartije od vrednosti, nakit, dragocenosti, plemeniti metali (10.425 kg zlata, 82.133 kg srebra) (Statistički godišnjak SZS, 1989: 191-194). Okupacione vlasti su na račun rekvizicije, kontrubucije, raznih troškova i finansiranja radova uzele sumu od 91,9 milijardi okupacionih dinara. Osim toga, gubici nastali po drugim potraživanjima finansijske prirode iznose 809 miliona dinara (po vrednosti u 1946.). 

Prema procenama Državne komisije za ratnu štetu, pretrpljena je direktna materijalna šteta (gubitak nacionalnog bogatstva) u visini od 9.145.000.000 dolara (prema cenama iz 1938. i obračunskom kursu 44 dinara za 1 dolar), a od toga Nemačka je odnela ili opljačkala 7.120.000.000 dolara, a 2.025.000.000 dolara štete naneli su Mađari, Bugari i Italijani (Statistički godišnjak SZS, 1989: 191-194; Jovanović, 2003:43; Nikolić, 1992: 121-164). Celokupna ratne šteta (direktna i indirektna) iznosila je 46.900.000.000 dolara, a od toga Nemci su oštetili Jugoslaviju za 35.858.000.000 dolara, Italijani za 9.850.000.000 dolara i Mađari i Bugari za 1.192.000.000 dolara. 

Slučajevi ratne štete prijavljivani su jugoslovenskoj ratnoj komisiji za procenu štete, a na osnovu njih je sačinjen ukupan zahtev Jugoslavije i prijavljen Međusavezničkoj reparacionoj komisiji u Parizu (IARA). Smatra se da je Srbija (koja je bila pod direktnom nemačkom vojnom i administrativnom upravom) i srpski narod u celini najviše oštećeni, a da je Nemačka najveći krivac za rat i najveći dužnik za ukupnu štetu, kao i da na Srbiju i srpski narod otpada najveći deo ukupnih ratnih reparacija bivše Kraljevine Jugoslavije, odnosno SFRJ. 

Ukupna šteta koju je Nemačka, bez njenih saveznika, bila dužna platiti Jugoslaviji iznosila je, kako je već navedeno, 35.858.000.000 dolara (iz 1938.) (Jovanović, 2003: 166 i 205). Ova suma se deli na dva dela, neposrednu, direktnu materijalnu štetu koja iznosi 7.120.000.000 dolara, a razlika od 28.738.000.000 dolara otpada na indirektnu štetu koja se odnosi na ljudske žrtve, prinudni rad, lišavanje slobode, interniranje, prinudno mobilisanje i privatnu imovinu.

Prema konačnom izveštaju Međusavezničke reparacione agencije (IARA) od Nemačke je po osnovu reparacija Jugoslavija dobila samo 35,8 miliona dolara ili precizno 35.786.418 dolara (po cenama iz 1938.), što predstavlja samo promil od prijavljenih 35,9 milijardi dolara štete, kao i oko 35 miliona pezeta od likvidirane nemačke imovine u Španiji (Jovanović, 2003: 43, Nikolić, 1992: 121-164). 

Pored toga, po odluci OUN (iz 1951.) Nemačka je (na osnovu bilateralnog ugovora od 7.9.1963.) doznačila Jugoslaviji 8 miliona nemačkih maraka (2 miliona dolara) u korist jugoslovenskih građana koji su bili žrtve vivo eksperimenata ili pretrpeli druga oštećenja zdravlja, kao i 26 miliona maraka u vidu nadoknande za jugoslovenske građane koji su u vreme rata bili na prinudnom radu u Nemačkoj. Prilično je očigledno da je Nemačka diskriminisala Jugoslaviju kod isplate ratne štete, iako je trebalo da ima isti tretman sa drugim zemljama.

POMOĆ U KAPITALU (KAPITALHILFE)

Pregovori jugoslovenskih zapadnonemačkih vlasti po pitanju obeštećenja vođeni su 1969. i 1970. kada je iznet stav da jugoslovenska vlada ne insistira na formi rešavanja ovog pitanja već na sadržaju i da je ukupan zahtev za obeštećenje od 2 milijarde DM (za 950.000 žrtava nacističkog progona bazirano na najpovoljnijem proseku po jednoj žrtvi koji je Nemačka već isplatila drugim zemljama) (Ivanović, 2009: 103-109). 

Nemci su odbili ovaj zahtev smatrajući da se mogu obešteti samo kategorije žrtava koje se odnose na „tipično nacističke progone” i to uglavnom iz rasnih pobuda, dok su ostale kategorije žrtava (koje spadaju u žrtve rata i progona iz nacionalnih motiva), kao i materijalne reparacije, ostale i dalje otvorene. Nemačka strana je ipak predložila mogućnost da se ovo pitanje reši kroz tzv. „pomoć u kapitalu” (Kapitalhilfe) tj. kredit od strane nemačkog državnog Kreditnog zavoda za obnovu pod vrlo povoljnim uslovima. Prvobitni iznos kredita bio je 300 miliona DM, ali to se nije smatralo definitivnim iznosom. 

Tadašnji jugoslovenski političari nisu imali jedinstven stav o rešavanju problema obeštećenja sa Nemačkom. Jedni su smatrali da treba prvo pregovarati o obeštećenju, a posle o kreditu, dok su drugi hteli da se to pitanje istovremeno reši. Kancelar Vili Brant je boravio u Jugoslaviji od 16. do 19. 4. 1973.g. i tom prilikom je vodio zvanične razgovore sa predsednikom SIV-a Džemalom Bjedićem u Beogradu i sa predsednikom J.B.Titom na Brionima (Ivanović, 2009: 116-120). U razgovorima Brant-Tito 18.4.1973. (prema službenim beleškama i memoarima Branta) dogovoren je „džentlmenski sporazum” da se pitanje obeštećenja reši kroz Kapitalhilfe. Međutim, u istraživanjima arhiva nije pronađen zvanični tekst tzv. „Brionske deklaracije” ili „Brionske formule” koja sadrži precizan dogovor Tita i Branta, tako da se o njen sadržaju može posredno rekonstruisati samo na bazi drugih dokumenata. 

Tito i Brant su se načelno dogovori da se pitanje obeštećenja reši u okviru ekonomske saradnje. Jugoslavija bi trebalo da dobije kompenzaciju od 1 milijardu DM Kapitalhilfe (ali i da računa na ekonomsku podršku SRN kroz direktna investicije, Hermes osiguranje izvoznih poslova i kredita, zajednički nastup na trećim tržištima ili dobijanje stabilizacionih kredita 
i komercijalnih kredita nemačkih banaka). Postavlja se, međutim, pitanje zašto je Josip Broz pristao na rešenje koje je išlo u korist nemačke strane. Izgleda da je bilo jasno da se ne može dobiti više od onoga što je prvobitno ponuđeno (100 miliona DM kao direktno obeštećenje i 300 miliona DM kroz Kapitalhilfe), jer nemačka strana nije bila voljna da pravi presedan 
na koji bi se drugi mogli posle pozvati, a sa druge strane, Jugoslaviji su zbog privredne krize bila potrebna strana sredstva pod povoljnim uslovima. 

Do kraja 1973. postignut je dogovor da Jugoslavija dobije još 700 miliona DM u vidu Kapitalhilfe (ukupno 1 milijarda DM), a sporazum o tome između vlada SFRJ i SRN je potpisan u Beogradu je 10.12.1974. (objavljen je u „Službenom listu SFRJ” br. 66/1974, dok prvi sporazum nije objavljen). Prema raspoloživim informacijama prvi kredit (od 300 miliona DM) je dat sa rokom otplate od 30 godina, uz period počeka – grejs period – od 8 godina i kamatnu stopu od 2% godišnje, dok je drugi kredit (od 700 miliona DM) dat sa rokom otplate od 30 godina, periodom počeka – grejs period – od 10 godina i uz kamatnu stopu od 2,5% godišnje (Đorđević, 1991: 109-116). U oba slučaja reč je o dvostranom pravnom poslu – ugovoru (sporazumu) o kreditu sa svim potrebnim elementima (naziv, predmeta ugovora, saugovarači, kreditni iznos, procenat kamate, načina korićenja i vraćanja kredita, itd.), istina, pod izuzetno povoljnim uslovima, ali ipak kreditu koji se mora otplatiti (ovi krediti su kasnije bili predmet reprograma). 

Uglavnom se smatra da je ovim pitanje obeštećenja definitivno rešeno i istorijski prevaziđeno (Ivanović, 2009: 120-121). Vladimir Ivanović koji se detaljnije bavio ovim pitanjem, smatra da su obe strane dobile ovim sporazumom – Nemačka je skinula „hipoteku prošlosti”, a Jugoslavija je dobila povoljan dugoročni kredit (pošto Nemačka nije htela da odobri direktno 
obeštećenje) – ali ovaj dogovor nikad nije obrazložen jugoslovenskoj javnosti, tako da je pitanje obeštećenja poprimilo je oblik političkog mita u Jugoslaviji (Ivanović, 2009: 121-122). Sa druge strane, prisutno je mišljenje da je

„fijasko Jugoslavije u reparacionoj politici posle Drugog svetskog rata isključivo delo najvišeg političkog rukovodstva države i političkih uprava u resoru inostranih poslova koje je za rukovodstvo i parlament pripremalo odluke” 

i da je propušten istorijski trenutak, tako da je neki novi zahtev u tom smislu teško aktuelizovati (Jovanović, 2003: 79).

Međutim, treba ukazati na jedan važan detalj. Nemački pregovarači su uslovili davanje ovog kredita od 700 miliona DM, kao i ranije već odobrenog kredita od 300 miliona DM, što znači ukupno 1 mlijarde DM, izjavom jugoslovenske vlade da se time kompenzira obeštećenje jugoslovenskih žrtava nacističkih progona (Jovanović, 2003: 133-134, Đorđević, 1994: 606-612 )

U skladu sa tim, na sednici Odbora za spoljnu politiku SIV-a Skupštine SFRJ, održane 25.12.1974. (dokument SIV-a br. 1207/74), usvojen je tekst izjave – Ed memoara (Aide memoir-a) od 26.11.1973., čiji je tekst prihvaćen Odlukom br. 184 sednice SIV-a od 21.11.1973. a koja glasi: 

„Vlada SFRJ u principu prihvata predlog vlade SRN da se iznosom od ukupno milijardu DEM kredita u vidu pomoći u kapitalu (Kapitalhilfe) kompenzira obeštećenje jugoslovenskih žrtava nacističkog progona. Vlada SFRJ je prilkom donošenja ove odluke pošla od poverenja stvorenog kroz razvijenu i plodnu saradnju između SFRJ i SRN i od interesa dveju zemalja 
da se odnosi i ubuduće uspešno i svestrano unapređuju, a što je, nesumljivo, doprinos i široj međunarodnoj saradnji. Vlada SFRJ podrazumeva da će pomenuti kredit u vidu pomoći u kapitalu biti dat pod najpovoljnijim uslovima koji se daju za kredite ovakve vrste, ova sredstva ne mogu biti vezana za bilo koje projekte.”

Ed memoar koji je u vezi sa ovim kreditom Vlada SFRJ predala vladi SRN preko Ambasade u Bonu nije objavljen zajedno sa Sporazumom u Službenom listu SFRJ, niti je sa njim zajedno ratifikovan, kako je to trebalo da bude, prema Zakonu o zaključivanju i izvršavanju međunarodnih ugovora. 

Međutim, sa stanovišta međunarodnog prava, ovaj Ed memoar je pravno valjan, jer nemačka strana, kojoj je on upućen, ne mora da utvrđuje da li je ovlašćeni diplomatski predstavnik koji je dao izjavu ili uručio njegov tekst dobio za to ovlašćenje svog nadleženog organa (Jovanović, 2003: 133-134; Đorđević, 1994: 606-612). Dugo jugoslovenska javnost nije bila upoznata sa postojanjem ove izjave jugoslovenske vlade iz 1973. kojom su nemački pregovarači uslovili ovaj kredit, čak je i u informaciji Saveznog sekretarijata za inostrane poslove (SSIP-a) iz januara 1990. godine, njeno postojanje prećutano. 

Sredstva u visini od 700 miliona DM dobijena na osnovu Sporazuma od 10.12.1974. prema odluci SIV-a iskorišćena su za izgradnju 380 kilovatnog – kružnog dalekovoda oko SFRJ (Jovanović, 2003: 135). Dodeljena su namenska sredstva za taj objekat bankama u Sarajevu, Titogradu, Zagrebu, Skoplju, Ljubljani, Beogradu i Novom Sadu. Deo ovih sredstava dodeljen je republičkim sekretarijatima za finansije za Fond solidarnosti, deo je korišćen za nabavke robe iz inostranstva, a deo za održavanje likvidnosti u plaćanjima prema inostranstvu i za povećanje deviznih rezervi. 

Znači, dobijeni novac na ime obeštećenja žrtava podeljen je „bratski” republikama, a žrtve su bile pretežno srpske, s tim da neposredno oštećenim pojedincima, za čiji račun je i dobijen ovaj kredit, nije plaćen ni jedan dinar. 

Pravno stanje stvari jeste činjenica da se vlada SFRJ prema vladi SRN izričito odrekla daljih potraživanja samo za neke žrtve nacističkih progona, samo za ubijene žrtve, mada su za vreme vođenja pregovora o obeštećenju žrtava postojali dobri izgledi da Jugoslavija za broj od 950.000 ubijenih žrtava, koliko je utvrđeno na pregovorima, dobije po 2.200 DM po svakoj žrtvi (na bazi onoga što je SRN dogovorila sa Francuskom, gde je Francuska za 180.000 žrtava nacističkog terora dobila 400 miliona DM ili 2.200 DM za jednu žrtvu), što je ukupno preko 2.090 miliona DM, a umesto toga, dobijen je samo kredit od 1 milijarde DM, koji se morao vratiti (Jovanović, 2003: 127 i 136).

Pri tome treba imati u vidu da Jugoslavija (Kraljevina SHS/Kraljevina Jugoslavija i FNRJ/SFRJ) nije u celosti naplatila reparacije ni od drugih poraženih država u oba svetska rata, doduše u mnogo manjem iznosu, odnosno da se nekih odrekla, kao što je slučaj sa reparacijama od Bugarske iz poslednjeg rata.

NEKI ASPEKTI KOJE BI TREBALO IMATI U VIDU KOD NEMAČKIH I DRUGIH REPARACIJA